اوین نژدت
قبل از پرداختن به بودجه ی سال، باید مختصرأ جایگاه زن را در اقتصاد ایران تعریف کرد. آیا در عرصه ی اقتصادی ایران می توان تعریفی درست بنا به منافع زن ارائه داد؟ به نظر من در وهله ی اول باید نگاهی داشت به اقتصاد ایران و پیامدهایی که در حوزه ی اجتماعی دارد. چراکه اگر بدانیم پایه های این اقتصاد چه می باشند، آنگاه بهتر می توان در مورد وضعیت و موقعیت زن در اقتصاد شناخت پیدا کرد. اولا این را باید در نظر گرفت که اقتصاد ایران از سده ی بیستم به بعد بشکلی سریعتر به سوی اقتصاد سرمایه داری سوق یافت. با تحولاتی که در جهان و منطقه صورت گرفت، بخصوص اشغال و استعمار نیروهای غربی همچون بسیاری از عرصه ها سیستم اداری، طبقاتی و اقتصادی نیز تحولات بنیادین به خود گرفت. آشنایی کشور ایران با جهان غرب و اقتصاد غربی که همان سرمایه داری می باشد، در دوره ی نهایی حاکمیت قاجار و سپس در دوره ی سلطنت نظام شاهنشاهی پهلوی در پهنه ی وسیعی تاثیرگذار گشت. رفته رفته طبقه ی تجار، اصناف و محافلی که وابسته به این طبقه بودند و یا بر آن نفوذ داشتند به نحوی بیشتر نمایان شدند. طبقه ی خرده برژوا و برژوا به میان آمدند. اصلاحاتی که در نتیجه ی تماس با غرب صورت گرفتند، نه تنها بدنه ی اقتصادی کشور را متحول ساخت، همزمان تاثیرات چشم گیری بر مناسبات سیاسی-اداری، طبقاتی، وضعیت اجتماعی و فرهنگی داشت. این اصل مهم را نیز نیاز است در نظر داشت که اقتصاد همچون زیرساخت نظام اجتماعی پیوند مستقیمی با روبنای اجتماعی نیز دارد. این رابطه در حد بالایی متقابل می باشد.
نقطه ی دیگری که نمی توان از چشم پوشید این است که سلطه ی سرمایه داری بیشتر مناطق جهان را شامل شد. و البته نمی توان چنین پنداشت که این رابطه عامل پیشرفت، توسعه، ترقی و معاصرشدن گشت. در مقابل سیستم فئودال آلترناتیو مناسب نظام سرمایه داری نبود و متاسفانه سوسیالیسم هم بعلت یک سری اشکال نتوانست جایگزین شود، حتی به شکل دیگری به نظام سرمایه داری حیاب بخشید. در چنین وضعیتی خاورمیانه نیز به نظام سرمایه داری محکوم و محبوس شد. تغییرات حاصله به خواست و بنا به نیازهای اجتماعی خاورمیانه نبود که این واقعیت نیز با ذات سرمایه داری پیوند مستقیمی دارد. نظام سرمایه داری فراتر از یک نظام اقتصادی یک سیستم کاملا ایدئولوژیک، اداری و غیر اجتماعی است که با ماسک اقتصاد مدرن و توسعه یافته، دمکراسی، عدالت و حقوق خودنمایی می کند. شاید یکی از کمبود اصلی سوسیالیست ها آن بود که سرمایه داری را فقط یک نظام اقتصادی پنداشتند و در این مورد اقدام به مبارزه کردند. حالا بهتر می توان دید که چرا در خاورمیانه نظام سرمایه داری تا این حد بحران زا می باشد. مدرنیته ی سرمایه دار مدام برای سود نیاز به گستردگی یعنی اشغال و استعمار نیروی مادی-معنوی دارد. بدین علت نیز با نفرت و انزجار جوامع خاورمیانه روبرو می شود. خیلی سخت نیست که درک کرد چرا واکنش جوامع خاورمیانه در برابر مدرنیته ی سرمایه داری تا این حد شدید و رادیکال است.
نظام های دولت-ملت خاورمیانه دست پروده ی نیروهای امپریال سرمایه داری هستند. این نظام ها زیربنا و روبنای کشور را بنا به منافع سرمایه داری شکل دهی کردند. سده ی بیستم در ایران نیز این روال را بدنبال داشت. بخصوص در کشورهایی که نفت همچون منبع انرژی یافته شد، نیروهای امپریال سیاست های ویژه ای بکار گرفتند. استعمار و استثمار این کشورها بسیار عمیق تر، مسئله ی دمکراسی نیز وخیم تر گشت. کشورهای نفت خیز از سوی نظام های مانداتر وابسته به ابرقدرت های سرمایه دار یعنی فرانسه و انگلیس سپس آمریکا در وضعیتی وحشتناک و بدور از معیارهای انسانی قرار گرفتند. وقتی سخن از استثمار می آید کشورهای آفریقایی بیاد می آیند، با اینکه کشورهای خاورمیانه چهره ی وحشی و غیر انسانی استعمار را بیش از هر جا شاهد شدند و می شوند.
نظام سرمایه داری در کل برمعیارهای مردسالاری استوار است. ولی با این فرق که مرد سرمایه دار بسیار مکارانه و بیشتر رنج و دستاوردهای زن را مورد استثمار قرار می دهد. نیروی ارزان کار زنان هستند. زن کالایی است که برای تبلیغ سرمایه داری به بازار عرضه می شود. زن ابزار تولید مثل کارگران و سربازان سرمایه داری است.این نظام از یک طرف بر هویت زن حمله ور است از طرف دیگر جامعه و طبیعت را نیز به نابودی می کشد. آنچه که اقتصاد کمونال و اکولوژیک جوامع را فلج می کند نظام سرمایه داری است. بدین گونه سرمایه داری برضد جامعه و زن است. آنچه که صدمه دهنده ی جامعه باشد، برای زن نیز فلاکت باراست.
حالا، به موضوع اقتصاد ایران برگردیم که متکی به نظام سرمایه داری می باشد. هرچند ایران نیز همچون برخی از دولت های دیگرکه در مدل دولت-ملت سده ی بیستم اصرار می ورزند، هنوز بطور کامل در نظام نئولیبرال جای نگرفته است، ولی اقتصاد ایران خارج از نظام سرمایه داری نبوده، به آن وابسته می باشد. تنها چالش این است که هنوز نظام دولت-ملت ایران در چهارچوب نظام نئولیبرال سرمایه داری تحولات اقتصادی لازمه را انجام نداده است. در بالا بشکلی مختصر به اقتصاد کشورهای نفت خیز اشاره شد. اقتصاد متکی به نفت در کوتاه مدت شاید دستاوردهایی را بهمراه داشته باشد و همچون امکان طلایی نگریسته شود. ولی همین مورد نیز استثمار و استعمار سرمایه داری در این کشورها را تشدید بخشید. از سوی دیگر این اقتصاد به جای تولید، توسعه و رشد اقتصادی به درآمدهای ناشی از فروش نفت محدود ماند. حالا آنچه که اهمیت دارد ایران با تحریم مواجه است، این به معنی اقتصاد متکی به نفت که قابل صادرات نیست. با توجه به درنظرگرفتن لایحه ی بودجه ی سال 1400 دولت روحانی، تنها راه خروج از بن بست و بحران اقتصادی کنونی سازش با ابرقدرت های سرمایه داری دیده می شود.از یک طرف منع صادرات نفت، تورم، بی نرخ شدن ریال در مقابل دلار، بیکاری بیش از حد، فقر شدید، شیوع کرونا و پیامدهای گسترده ی آن، بدهکاری دولت، از طرف دیگر دولتی که اندک درآمد کشور را صرف نیروی نظامی بخصوص نیروی سپاه می کند، در این وضعیت وخیم آنچه که سهم زنان در اقتصاد است چه می تواند باشد؟ همانطور که اشاره شد نظام اقتصادی سرمایه داری در کل بر دوش زنان، کارگران و تهی دستان جامعه سوار است. در ایران پشت زنان زیر بار سنگین فقر و تبعیضات جنسیتی بیشتر خمیده شده است. با اینکه آمارها نشان می دهند سطح تحصیل و سوادآموزی زنان در ایران از مردان بالاتر است، متاسفانه این سطح را در عرصه ی اقتصادی و مشاغل به همین عنوان نمی توان شاهد شد. از 4 زن دانش آموخته یک نفر بیکار است. یعنی دانش جویانی که با هزینه های هنگفت و تلاش های بسیار مشغول به خواندن هستند، پس از دانشگاه روانه ی عرصه ی کار و تولید نشده، به خانه نشینی مجبور می شوند. این به هدر رفتن انرژی زنان را چگونه می توان توجیه کرد؟ زن هایی که به اقتصاد راه می یابند نیز با مشکلات بسیاری باید مواجه شوند. در بازار بی رحمانه ی رقابت مردانه یافتن جا و جایگاه سخت می باشد. در مورد استخدام و برکنارکردن همیشه تبعیض جنسیتی قائل می شود. بسیاری از زنان شاغل با تبعیض هایی از قبیل مزد کم، نداشتن بیمه ی کاری، نا امنی شغلی، استثمار کارفرما، کارهای طاقت فرسا، بی حرمتی و … روبرو می شوند و برای از دست ندادن کارشان نیز سکوت می کنند . این بهره کشی از نیرو و دستمزد زنان است.
بحران اقتصادی سال های اخیر بسیاری از کارگاه و شرکت ها را ورشکست کرد. بعضی از این مراکز نیز از سطح تولید کاستند، بدین علت بسیاری از کارگران نیز بیکار شدند. آمار بیکاری زنان کارگر و کارمند بسیار بیشتر از مردان است. تعداد زیادی از این زنان سرپرست خانوار می باشند. زنانی هم مجبور ماندند که بدون هیچ گونه بیمه و حتی دستمزد ناچیز به شکل توافقی کار کنند. شیوع بیماری کرونا اقتصاد ایران را که در حال جان دادن است، در تنگنای عمیق تری قرار داد. زنان به بهای از دست نرفتن شغلشان سلامتی خود را به خطر می اندازند و بدون بیمه با دستمزد بسیار پایین کار می کنند. در این شکی نیست از بین یک میلیون شخصی که به ارتش بیکاران امسال اضافه شد، تعداد زنان بیشتر است.
مدتی پیش حذف دختران از روی طرح جلد کتاب ریاضی سوم دبستان به یک بحث مهم در آمد. پاسخ کارشناسان ارشد آموزش و پرورش چنین بود که “طرح جلد کتاب شلوغ بود، برای ساده کردن و خلوت آن دختران از طرح حذف شدند”. واقعا این پاسخ بی منطق برخورد و ذهنیت اصلی نظام را روایت می کند. وقتی که جنگ و درگیری بمیان می آید، جریمه ی آن برای زنان مرگ، تجاوز، ویرانی و نابودی است. وقتی اقتصاد درگیر بحران است، اخراج زنان از صحنه ی کار اولین اقدام است. وقتی باید از هزینه ی زندان کاست، نخست تجاوزگران و قاتلین زن از زندان آزاد می شوند. وقتی دولت طرح بودجه ی کشور را تعیین می کند دوباره کسی که نادیده گرفته می شود زنان هستند. با این وضعیت می توان فهمید که چرا دختران جلد کتاب ریاضی را شلوغ می کنند و حذف آنها به معنی خلوت و آسودگی است. یکی از کارشناسان آموزش در روزنامه ای از کشور چنین می گوید: “به نظر من این موضوع فراتر از وزارت آموزش و پرورش است و به نظر می آید برخی افراد در درون سیستم دولت به این نتیجه رسیده اند که هرچه بمباران رسانه ای در شبکه های اجتماعی بیشتر صورت بگیرد، مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که در جامعه وجود دارد، به مدت چند روز فراموش خواهد شد و به همین دلیل است که هر روز از آستین شان یک اتفاق جدید بیرون می آورند که هیچ دلیل منطقی ندارد.” آنچه که کارشناس آموزش به آن “اتفاق جدید” می گوید کاملا استثمار زن، جنسیت و هویت زن است. یعنی هر از گاهی دولت مردان در مقابل خواست و مطالبات جامعه توان پرداخت تاوان را نداشته باشند، برای سرگرمی جامعه و به فراموش سپردن مشکلات سنگین زندگی زن را قربان می کنند.
بودجه ی سال آینده با همه ی بحران ها و کاستی هایی که اقتصاد در آن می غلتد، همه ی هزینه ی کشور رابه نهادهای نظام و نظامی واگذار کرده است.از کیسه ی پینه بسته ی بودجه برای اقشار تهیدست جامعه، برای زنان چه باقی گذاشته اند؟ وقتیکه قیمت مواد خوراکی %100 گرانتر شده، %10 بودجه ی سال آینده خرج مصارف امور و نهادهای دینی-مذهبی خواهد شد، از جمعیت 85 میلیونی ایران، 30 میلیون بیکار و یا نیم کار هستند. %70 جمعیت کشور در فقر بسر می برند. معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری از بودجه 32 میلیارد تومان دریافت خواهد کرد و سهم راهیان نور از بودجه 30 میلیارد تومان است. بودجه ی وزارت دفاع 4 هزار 379 میلیارد تومان، نهاد فرهنگ قاسم سلیمانی 8.5 میلیارد تومان و طرح شهید فهمیده 8 میلیارد تومان خواهد بود. ﻣﻌﺼﻮﻣﻪ اﺑﺘﮑﺎرﻣﻌﺎون زﻧﺎن و ﺧﺎﻧﻮاده رﯾﺎﺳﺖﺟمهوری اسلامی ایران در مورد لایحه ی طرح بودجه ی سال 1400 به تبلیغ از عدالت جنسیتی و طرح هایی در این مورد می پردازد. اولویت این لایحه وام ازدواج، وام برای فرزند سوم و زنان سرپرست خانوار بیان شده است. حتما همه ی ما زنان از شنیدن این طرح فوق العاده (!) لبخند تلخی بر لب هایمان نقش بسته است. در شرایط کنونی اقتصادی و سرکوب های شدید اجتماعی آیا امیدی برای آینده و تشکیل خانواده وجود دارد؟ آیا مادران برای معیشت یک و یا دو فرزندشان تضمینات کافی را می یابند که به سومین فرزند بیاندیشند؟ زنانی که گورخواب، کارتن خواب هستند، زنان دست فروش، دختران فراری و زنانی که در دوره ی کرونا بعلت تشدید خشونت تصمیم به طلاق گرفتند، زنان بیکار و کارگر چرا در این طرح هیچ سهمی ندارند؟ خانواده هایی که حتی نمی توانند کرایه ی خانه هایشان را پرداخت کنند، سفره هایشان خالی است، نمی توانند صورت حساب آب و برق را بپردازند، کودکانی که از حق تحصیل محروم گشته اند و آنهایی که دست به خودکشی می زنند تابلوی آنچنان قبیحی بوجود می آورند که آیا در چنین وضعیتی زنان و جوانان به ازدواج و یا فرزند سوم خواهند اندیشید؟ چرا دولت ایران زنان را به فرزند سوم تشویق می کند؟ در حالیکه شمار اکثر کودکان ایران در فقر و نداری نالانند. تعداد کارگران، بیکاران، معتادان و سربازان کافی نیست که زنان را مجبور به ولد بیشتر می کنند؟ همه ی این موارد طرح “عدالت جنسیتی” دولت را نیز به تمسخر می کشد.
بسیار عیان و بیان است که لایحه ی بودجه ی سال 1400 صرفا به نفع نهادهای دولتی و نظام طراحی شده است. شاید آخرین قطعه ی کیک بزرگ را با اشتها و خوشحالی خواهند بلعید و باقیمانده ی کیک سهم جامعه خواهد بود. همانطور که ذکر شد اقتصاد مردمحور این نظام هرچه گذشته بر مسائل و مشکلات جامعه و زنان می افزاید و به جای برآورد ساختن احتیاجات ضروری، حق زندگی جامعه را نیز سلب می کند.
منبع: نشریه زنان شرق – شماره ۳۵