هیوا ئەحمەد
هەزاران ساڵ لەمەوپێش باو و باپیران، چەرخەی گەردوونیان بە رۆژ و مانگ و وەرز و ساڵ دابەش كردو رۆژ و وەرز و مانگ و ساڵیشیان بە سیمبۆلی جیاواز خەملدا. وەرزی بەهار لەنێو وەرزەكاندا، وەكو سەر كاروان و بووكی وەرزان و مانگی ئاداریش وەكو مانگی راپەڕین و خۆڕاگری، سەرهەڵدان و لێپرسینەوە بەناو كردوە.
وەرزی بەهار، وەرزی زایین و لەدایكبوون و وەرزی تەقینی بوركان ئاسای «خۆر و ئاو و خاك و مەناعە». لەبەركردنەوەی روحە بەبەر جەستەدا. وەرزی بەهار؛ وەزری ژیانەوەی روح و جەستەیە. وەزری كەماڵ و جەماڵە. وەرزی دایكە. وەرزی لەخۆ پرسینەوەی كەسێتیە، وەرزی هەڵمەت و راپەڕین و قوربانیە. وەرزی وەگەڕخستنەوەی قسە و كردارە، وەرزی پەپوولە و گوڵ. وەرزی وتنەوەی حەیران و شەپۆلی زریانە. وەزری ئاهەنگ و سەما و گۆرانیە، وەرزی بەرخۆدان و ژیانەوەیە. وەرزی وەرچەرخان و بونیادنانە.
لەمێژووی كۆن و هاوچەرخی گەلەكەماندا؛ زۆرێك لە هەڵبەستڤان و وێژەڤان و هونەرمەند و مێژوونووسان و زانایان، هەر یەكەیان لەروانگەی خۆیانەوە پێناسەی وەرزەكان و لەوانەش وەرزی بەهار و مانگی ئاداریان كردوە. سروشتی مرۆڤ و راستینەی سروشت لەمێژە ئەوەندە تێكهەڵكێشی یەكدین كە مرۆڤ ناتوانێت بەئاسانی لەیەكدی دایانببڕێت، یاخود سنووری نێوانیان دیاری بكات. تێكەڵكێشێكی روحی، هزری و وزەبەخشی لەنێوانیاندا پێكدێت كە پێناسەكردنی ئەوەندە ئاسان نییە.
هەر وەرزێكی ساڵ، خاوەن تایبەتمەندیەكە و مرۆڤەكانیش بەپێی ئەو تایبەتمەندیانەی وەرزەكان ژیان و گوزەرانی خۆیانیان بەگوێرەی ئەو هەلومەرجانە بونیاد دەنێن و هەر مرۆڤێكیش بەپێی سروشتی كەسێتی خۆی لەوەرزەكانی ساڵ هێز و ورە و جۆش و خرۆش وەردەگرێت. هەر بۆیەش كاتێك منداڵێك لەوەرزی بەهاردا لەدایك دەبێت، هەمیشە وەها كەسێتیەكەی تا بڵێی زیرەك، بەجۆش و خرۆش و لەگۆڕاندا هەڵدەسەنگێنن. كەسێكە تا بڵێی ژینگە دۆست و دۆستی ئاژەڵان و سرووشت و زیندووبونەوەیە. ئەمە و بەدەیان نموونەی دیكە كە رەنگە كاریگەری لەسەر شێوەگرتنی كەسایەتی، تاكەكانەوە هەبێت. یا خود ئەو منداڵانەی لەوەرزی بەهاردا لەدایك دەبن؛ رۆڵی تۆڵە و بەرخۆدان و راپەڕین و ئاستی تێگەیشتنیان لەسەرەوەی مرۆڤە ئاسایەكانی دیكەوەیە. كاراكتەر و فۆرمی شێوە گرتنی كەسایەتی بەشێكی زۆر گرێدراوی ئەو كەش و هەوا و سرووشتە یاخود ئەو جوگرافیایەیە كە تێیدا دەژی و لەدایك و گەورە دەبێت. شوێنی چاندنی یەكەم تۆوەكانی شێوەكانی فۆرم وەرگرتنی نۆرمەكانی كەسایەتی مرۆڤ لەشوێنی لەدایكبوونیەوە وەكو میرات و پاشخانێكە كە پشتی پێ دەبەستێ و لەكۆتاییدا ئاوێتەی هەست و سۆزەكانی دەبێت و كەسایەتی تاكەكە دەخولقێنێت.
بەهار وەرزی ماڵە تەكانێ «خاوێنكردنەوە»ی ماڵ. بەڵام ئەو ماڵە تەكانێیە، تەنیا ناو و شێوەی ناوماڵەكە ناگرێتەوە. بەڵكو ماڵەتەكانێ بەواتای هەموو ئەو پیسی و پۆخڵەواتانەیە كە لەوەرزەكانی تر لەكەسایەتی تاكدا خۆی بەجێ كردوە و بەماڵە تەكانێ، دەبێت هەم نێو ماڵەكە و هەمیش ناواخنی كەسێتی تاكەكانی خاوێن بكرێنەوە. واتا وەرزی چاندنی فكرە. وەرزی سەرلەنوێ بەخۆداچوونەوە و رێك و پێكی ئەو هزر و بیركردنەوانەیە كە لەكەسایەتی مرۆڤدا شێوەیان گرتووە و بوونەتە گرێ. لەماڵە تەكانێدا تۆ ئەو گرێ كوێرانە دەكەیتەوە كە وەكو بەربەستێت لەبەرامبەر بە پێشكەوتن و نوێ بوونەوە خۆیان دەسەپێنن. ئیدی وەرزی بەهارە و وەرزی نوێ بوونەوەیە. نوێ بوونەوە لە شێوەی ژیاندا. پێشتر بەهۆی هەلومەرجە بابەتیەكانی ژیان و گوزەرانی گەلەوە كە زیاتر لەگوندەكاندا دەژیان، وەرزی زستان؛ وەكو وەرزی پشوودان زیاتر پێناسە دەكرا و مرۆڤەكان لەو زستانانەدا، زیاتر دەهاتنەوە لای یەكتر و لەئێش و ئازار و خۆشی و ناخۆشیەكانی یەكدی بەئاگا دەهاتن لەوێشەوە، پلانی وەرچەرخان و بونیادنان و نوێ بوونەوەیان دیاری دەكرد. بەهاتنی وەزری بەهار سۆزی بەجێهێنانی ئەو پلان و بەرنامانە دەبێت بەكردەیی بكرێن. واتا بەهار؛ بەواتایەكی دیكە؛ وەرزی جێبەجێكردنی بەرنامە و پلانەكانی زستان. وەرزی كردەوە و عەمەل و پراكتیكی تاكە بۆ ژیانێكی بەبەختەوەرتر و بەركەماڵتر. كاتێك بەڵێنەكان دەبنە بەڵێنێكی گشتی كۆمەڵایەتی ئیدی، ستراتیژی كۆمەڵگە زیاتر بەرجەستەتر و روونتر دەبێت.
ستراتیژی كۆمەڵگەیەكی بەهاری، بەواتای خۆ مەزنكردنە لەرووی چەندایەتی و چۆنایەتیەوە. كاتێك كۆمەڵگەیەك بڕیاری گەورە بوون دەدات. دەیەوێت ئامرازەكانی خۆشگوزەرانی زیاتر و ئاسانتر و كارامەتر بكرێن. ئەو بۆشایانەی وا هەست دەكەن، وەكو كۆسپێكی بەردەم ژیانیانە، تێپەڕێنن و بەو چەشنەش خۆیان لە حەقیقەت و راستینەی ژیان نزیكتر و بەرهەستتر بكەنەوە. ئەمەش خۆشترین و بەتام و چێژترین كاتەكانی ژیانە كە تاك و ئامانجەكان دەگەن بەیەكدی یا هەر هیچ نەبێت، نزیك دەبنەوە لەیەكدی. وەرزی بەهار؛ بەواتای وەزری پێكهێنانی ئامانجەكان.
راستینەی بەهاریش لەمانگی ئاداردا، خۆی بەرجەستە و نمایان دەكات. ئادار ئەو مانگەیە لەوەرزی بەهاردا؛ زەمینەسازی و بەرێكخستنی لەدایكبوونی بۆ دەكات. ئێش و ژانی هەموو وەرزەكە بەسەرشانی مانگی ئادارەوەیە. لەمانگی ئاداردا؛ خاك لەبەستەڵەكی زستان رزگاری دەبێت. شنەبای شەماڵ؛ باورێشەی جەماڵی لەخەو رابووی دەكات و ئەرزی مەلەكووتی دەخاتە سەر پشت. بانگەشەی هاتن و رابوون لەخاكدا بەدەنگی، «با»، كۆتایی بەبێدەنگیەكان دێنێت، ئەو دەنگانەی لەوەزری زستاندا بەچرپەچرپ و بەهێواشی لەگوێیەكاندا زرنگە زرنگیان دەهات. ئادار بەبای شەماڵ جەرەسی»ناقووسی»ی رابوونی بۆ جاڕ دەدەن. ئادار مانگی جاڕدانی بایە بەگوێیە قورس و گرانەكانی.
بەتەنیا خاك نییە، بەعەتر و شنەی بای بەهار و تنۆكە تنۆكی باران لەخەوی زستانە رادەچەڵەكێت. بەهەستانی زەوی؛ چی لەدڵدا خۆیان لەشەختەی زستاندا شاردبوویەوە، بەیەكجارەكی سەردەردەهێنن و بەیەكدەنگ، بانگەوازی هەستانەوە دەكەن. بەڵێ مانگی ئادار؛ مانگی رابوون و هەستانەوە و وەستانەوەیە. مانگی چریكە و زریكەی جوانترین باڵندەكانی سرووشت. رازاوەترین دیمەنەكانی كەون و مەكان لەمانگی ئادار؛ ئامادەكاری بۆ نەخش و نیگارەكەی «دیمەنە دڵڕفێنەكانی، نیسان و گوڵان» دەكەن.
لەمێژووی گەلەكەماندا؛ وەرزی بەهار، وەزری راپەڕین و هەڵمەتە. جەنگاوەران و شێرەژنان و شێرە كوڕانی وڵاتی خۆر. هەمیشە بە چەك وچۆڵ و بەپۆشتەكراوی خۆیان خستووەتە وەزری بەهار. كە بەفر و سەهۆڵەكان به ئاو دەبن و دەتوێنەوە. جووڵە جوڵ و ملولەكانی خوێن و گەرمایی خاك یەكدەگرن و بزاڤی گەورەتر دەست پێ دەكەن. لەپێناو پاراستنی چاند و كەلتور و داب و نەریت و پێكهاتەكانیان، بەیەكگرتوویی، خۆیانیان تەیار كردوە بۆ بەرپەرچدانەوە لەهێرش و پەلامارەكان. سۆزی تۆڵەسەندنەوە لەبەرامبەر بەنەیاران دەدەن. ریزەكانیان رێكدەخەن و رووی بەرگری و خۆپاراستنیان دەكەنە، وەرزی سەركەوتنی بەرخۆدان و خۆڕاگریان لەگەڵ راستینەی بەهاردا گشتاندوە و ژیاندنەوەیەكیان ئافراندوە كە تێكهەڵكێشی یەكدی بن. ئامێزی سەركەوتنیان لەئامێزی بەهاردا بە جەژن گرتووە و بەهاریان كردۆتە مانگی سەركەوتنە گەورەكان. مانگی گەیشتنە دڵ و هزر و سۆز و ئەوین و ئەوینداران. ئەم نەریتە كۆنەی باو و باپیرانمان لەسەدەكانی رابردووی ژیان و ژیانی هاوچەرخی نەتەوەكەشمان لەراپەڕینی كاوەی ئاسنگەرەوە، نەورۆز و رۆستەمی زاڵ، سەلاحەدین ئەیوبی، ئەبو مسلیم خۆراسانی، بابەك و مانی و مەزدەك و حەسەن سەباح و زەردەشتەوە بگرە تا لەدایكبوونەوەی رێبەر ئۆجالان و لەدایكبوونی مێژووی كوردی ئازاد «پەكەكە» و … ئەم ناولێكەرانە، تەنیا ناوێك نین و بەس. هەركامەیان خاوەن باگراوەندێكی هزری و فەلسەفی و مێژوویین و رووداوگەلێكن كە زۆرینەیان لەوەرزی بەهاردا خاوەن بانگەشەی مەزن و وەرچەرخان و گۆڕانكاریەكی گەورەیان لەمێژوویی مرۆڤایەتی و كۆمەڵگەی كورد و كوردستانیشدا ئافراندوە. بۆیە وەرزی بەهار وەرزی لەدایكبوونی گەورە مرۆڤەكان، وەرزی هزرزان و دانایانە. وەرزی وەرچەرخان و راپەڕینە.
راپەڕینی گەلەكەمان لەباشوری كوردستان لە ساڵی 1991ی زاینی لەبەرامبەر بەزوڵم و ستەمی رژێمی خوێنمژی سەددام حسێن. شاهێدێكی دوور و نزیكی ئەم راپەڕینە پشتڕاست دەكاتەوە. مانگی ئادار؛ مانگی ژن و بەهار، مانگی نیسان، مانگی رێبەرتی و هزری هاوچەرخی كورد و لەدایكبوونەوەی فەلسەفەی ئازاد. مانگی نیسان؛ رۆژی چوارشەممە سورێ. ئەمانە رووداوگەلێك نین كە بەسانایی بەپاڵیاندا تێپەڕین و بیرێكیان لێنەكەینەوە.
وەرزی بەهار؛ وەرزی بەجێهێنانی سۆزەكانە، وەرزی كورد و كوردستانە؛ وەرزی نەورۆز و ژنە، وەررزی بەرخۆدان و خۆڕاگری و سەركەوتنە. بەهار بۆ گەلی كورد تەنیا وەرزێك لەساڵ نییە. بەڵكو هەموو ساڵ و وەرز و مانگێكە لەساڵ. بۆیەش دەبێت گەلەكەمان لەوەرزی بەهاردا و بەچەخماخەی بەرخۆدانی كاوە ئاساكانی هاوچەرخ لەنەورۆزدا، بریسكەی ئاگر و كوانوی ئاگردانەكەیان وەها بگەشێننەوە تا كۆتایی ساڵ، دامركاندنەوەی بۆ نەبێت و نەمر بێت. وەكو ئاگری زەردەشتی و رۆحی مەزڵومەكان.