ئازاد چلچەمە
دانپێدانان بابەتێكی گرینگە كە بەرلە هەر شتێك پێویستی بە ورەیەكی بەرز هەیە. هەروەها لە دوو حاڵەتدا مرۆڤ دان بە كردەوەكانیدا دەنێ یەكەم؛ ئەوەی كە لە بواری ویژدانیدا هەست بە تەوژم و زەختێكی یەكجار زۆر دەكا و بۆ تێپەڕاندنی ئەم گوشارە دەروونیە دان بە هێندێ شتدا دەنێ. لەو كاتەدایە كە هەست بە سووكی رۆحی دەكا و لە ژێر بارێكی قورس و گران دەردەكەوێ. هەتا ئەو كاتەی كە جەسارەتی ئەوە پەیدا دەكات و دەتوانێ كە ترسەكەی وەلابنێ، ئەم تەوژمە دەروونیە وەك خورە هەموو بەندەكانی رۆحی دەخوا. خاڵی دووهەم بۆ دانپێدانان، كاتێكە كە شەخس یەكجار ترسابێ، هەڕەشەی لێكرابێ و هەڕەشەی لەسەر بێ. لەم كاتەشدا دانپێدانان بەرچاو دەكەوێ و دەكرێ بێژین كە لەم حاڵەتەدا بایەخی دانپێدانانەكە زۆر كەمترە، مەبەستم لە بواری ئەخلاقییەوەیە.
خاڵی یەكەم بە جۆرەیەك هەست بە بەرپرسیارێتی كردنە لەهەمبەری كۆمەڵگا و مرۆڤەكانی و هەوڵدانێكە بۆ تێپەڕاندنی لاوازییەكانی كەسایەتی و پێشگیری لە نەهامەتی زیاتر لە داهاتوودا. ئەمە ناهێلێ كە شتێكی شاراوە لە دەروونی مرۆڤدا بمێنێتەوە و هەنگاوی بنەڕەتی بۆ بەهێز بوونیش هەر بەو جۆرە هەڵدەگیرێ. بەڵام كە دانپێدانان بە زۆر و گوشارەوە ئەنجامدرا، شتی جودای لێدەكەوێتەوە. یەكێك لەوانە، ئەوەیە كە كەسی دانپێدانەر دووچاری شكستێكی دەروونی دەبێ كە لە زۆرترین حاڵەتەكاندا ئەم شكستە نادركێنێ. گۆشەگیر دەبێ و گەلێك جاریش چاوەڕێی دەرفەت دەمێنێ بۆ تۆڵە سەندنەەوە.
باسمان لە دانپێدانان كرد، كە بابەتێكی كۆمەڵایەتیە و خاوەن گرینگی تایبەتە. كۆمەڵێك دانپێدانان كە هەموومان شایەدی بووین و لە ئاستی جیاوازدا روویدا، سەبارەتە بە وتارەكانی پاش هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری لە ئێراندا. لەوانەیە كە بۆ زۆر كەس جێگای سەرنج نەبووبێ و یا وەك شتێكی ئاسایی هاتبێتە بەرچاویان. بەڵام گەلێك دانپێدانانی سەرنجراكێشی تێدابوو كە لە لایەن هەركام لە بەرەكانەوە دەربڕان. دانپێدانان پێویستی بە بەستێنێك هەیە و هەر لەخۆڕا ناكرێ كە كەسێك بێت و دان بەهێندێك مژاردابنێ. ئەم بەستێنە گەلێك بواری جودا لەخۆدەگرێ كە بە لەبەرچاوگرتنی ئەم بوارانە شەخس، دان بە هێندێك خاڵدا دەنێ.
شرۆڤە لەسەر ئەم بابەتە بە پێی هێندێك تایبەتمەندی كەسایەتی ئێرانی كە بەرهەمی شكستەكانی دیرۆكییە و بووەتە هۆی وەدیهاتنی كەسایەتییەكی بەرژەوەندیخواز و تا رادەیەك بێ‌ئیستقرار كە بەردەوام بەهۆی نەبوونی زەمینی دەربڕینی بۆچوونی خۆی هەوڵی شاردنەوەی بیر‌وبڕواكانی دەدا؛ بە واتایەكی دیكە “تەقیە” (شاردنەوەی بیر‌وڕا بەهۆی هەبوونی مەترسی گیانی و كۆمەڵێك مەترسی دیكە) دەكا، ئەنجامدەدرێ. هەروەها تایبەتمەندییەكی دیكەی كەسایەتی ئێرانی هەیە كە ریشەی لە هەمان تەقیەدا هەیە و بۆتە هۆی دروست بوونی “كۆمەڵگایەكی درۆیین” لەسەرووی كۆمەڵگای راستەقینەوە و ئێمە لەناو شرۆڤەكەماندا لەبەرچاوی دەگرین. بۆ باشتر تێگەیشتن لەم خاڵە، سەرنج بدەنە شرۆڤەی دیرۆكی لەسەر رابردووی گەلانی ئێران. لەم باسەدا مێژووی ئێران لە دوای هاتنی ئیسلامەوە لەبەرچاو دەگیرێ و رابردووی ئەو وەك مێژوویەكە كە نابێ باسی بكرێ. بە بڕوای ئەوان سەردەمی پاشایەتی و ئیمپراتۆری لە رێدەكەوتنێكە لە چاندی راستەقینەی گەلانی ئێران، كە چاندی بەیەكەوە ژیانە. لێرەدا پرسیار ئەوەیە ئەدی بۆ ناگەڕێنەوە بۆ راستەقینەكە؟
بەڵام ئەمە لە كاتێكدایە كە بە باشی دەزانن هێڵی دیرۆكی كامەیە و بەئەنقەست دیرۆكێكی تازە دەرخۆاردی گەلانی ئێران دەدەن. لە سەرەتاوە خەریكن دونیایەكی درۆیینی مێژوویی بۆ خۆیان و بۆ خەڵكی دروست دەكەن. لە هەمان كاتدا دیرۆكی راستەقینەش لەناو كۆمەڵگادا جێگای خۆی هەیە. جیاوازی بەینی هەبوون(بوون) لەتەك ئەو رواڵەتەی كە نیشان دەدرێ دوو خەتن بە دوو ئاراستەی جوداوە. ئەمە خاڵێكی گرینگە لە كەسایەتی ئێرانیدا و بۆتە هۆكاری ئەوەی كە بنچینەكانی كۆمەڵایەتی لە ئێراندا لاواز ببێ. سەیران و گەشت و گوزار لە دونیایەكی نخوندا(بەرئاوەژوو) و لە پەنای ئەودا جاروبار پەنا بردن بۆ دونیایەكی دیكە كە تاكی ئێرانی باوەڕی پێیەتی، ئەمە تاكی ئێرانی دووچاری نەخۆشی چەند كەسایەتیی كردووە. باسمان لە مەسەلەی مێژوو كرد، ئەوە تەنیا لە بواری مێژوودا بەوجۆرە نیە، لەناو ئایین، چاند، ئابووری، راگەیاندن و هتد، بەو چەشنەیە و تاكی ئێرانی سەبارەت بە هەركامەیان دوو دونیای هەیە. سەیر ئەمەیە كە تاكەكانی ئێرانی، هەر هەموویان لە شاردنەوەی بڕواكانی یەكتر ئاگادارن و لەترسی ئەوەی كە بڕوای خۆیان ئاشكرا نەبێ، هەتا ئەو جێگایەی كە ئیمكان هەبێ موحافیزەكار رەفتار دەكەن. ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی كە لەهەڤهاتن و یەكگرتنی شاراوە بگاتە ئاستی هەری ژوور. ئەگەریش دانپێدانانێك هەبێ زۆر زوو بێ‌دەنگ دەكرێ تا “بەڕەی كەسێكی دیكە هەڵنەدرێتەوە“.
بۆ وێنە كاریگەری ئەم لاوازی كەسایەتیە لە سەر موخالیفەت چاولێبكەین. بە هۆی ئەم تایبەتمەندی كەسایەتییە هەم لە بواری هەڵوێست دانان و هەم لە بواری موخالیفەتەوە، رەوتی مێژوویی نادرێتە بەرچاو و تەنیا بە زەمانی سەردەمەوە سنووردار دەمێنێ. ئەم شێوازە، رێكخستنی كۆمەڵایەتی بەرەو داڕمان دەبا. تەنانەت ئەوەی كە هێندێك جار رێكخستنێك لەپڕێكدا هەڵدەتۆقێ(قارچ ئاسا) هەر لەبەر ئەم كەسایەتیانەیە. پاش هەڵتۆقین ئەمجارە بە شوێن شوناس و رەوتی مێژووییدا دەگەڕێن. ئەمەش لە چۆنێتی هەڵەیەكی بنەڕەتیە. بەر لەهەر شتێك موخالیفەت دەبێ خاوەن شوناس و ناسنامەی جودا لە پەرگال بێ. بۆ وێنە لایەنی رێفۆڕمخواز تەنێ باسی غەدری ئەم سی‌وچەند ساڵەی دوایی دەكا، مەبەستم هەم غەدر لەسەر خۆیان و هەم ستەم لەسەر گەلانی ئێرانە. بۆ ئەوان رەوتی مێژوویی بەرخۆدان و راوەستانی گەلانی ئێران زۆر واتادار نیە. لێرەدا كە رەوتی مێژوویی دیاری نەكرا، یەكگرتوویی لەناو موخالیفەتدا دروست نابێ. لەبیرمان نەچی هەتا ئێستا “تەقیە” نەیهێشتووە كە موخالیفەتی رادیكال دەركەوێ.
زیاتر دەمهەوێ ئاماژە بەو كۆمەڵگا درۆیینە بكەم كە شانبەشانی كۆمەڵگای راستەقینە لە گەشەكردن و پەرەسەندندایە. ئەو دونیایەی كە زۆربەری پێكهەڵچوونەكان لەناو ئەم دوونیا نخونە دایە. بە جۆرێك كەسایەتی ئێرانی راهاتووە بە ژیان و بەسەربردن لەناو ئەم دونیایەدا. ئەوەش دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە كە لەتەك خۆیدا، رادەی زۆری ساختەكاری دروست دەكات. گەلێك جار ناتوانی جیاوازی ناوبەینی هەردوو دونیای راستەقینە و درۆیینی مرۆڤەكان دەربخەی. تەنانەت لە دركاندن و موكورهاتنی تاكدا، نازانرێ كە دانپێدانانەكەی سەبارەت بە كام دونیایە؛ هی دونیای درۆیینە یا راستەقینە. ئێرانی لە هەركام لەم جیهانانەدا كە بتوانێ راحتتر ژیان بەسەربەرێ، لەودا دەمێنێتەوە. جاروباریش وا نیشان دەدەن كە كۆمەڵگای راستەقینە هەمان گۆمەڵگای درۆیینە.
ئەو رەفتارە كۆمەڵایەتیەی كە ئاماژەمان پێكرد لە سیاسەت و رێوەبەریدا بشێوی دروست دەكا و موخاتەبی كارەكان نادیار دەكا. چۆنێتی هەڵس‌وكەوتی كاربەدەستانی پەرگالی ویلایەتی فەقیه رێگەخۆشكەرە بۆ تەشەنەی ئەو رەفتارە لەناو كۆمەڵگادا. بە جۆرێك پێشەنگایەتی ئەو رەفتارە دەكەن و پەرگال سوودی لێوەردەگرێ. لەناو زۆربەی كاربەدەستانی كۆماری ئیسلامی ئێراندا ئەم رەفتارە خۆی دەنوێنێ. جاروبار دەبینین كە ئەم كاربەدەستانە لە هێندێك مژاردا موكوردێن و رواڵەتی رووخێنەری “تەقیە“ی مۆدێرن كە ریشەی لە پەرگالی نادیمۆكراتیكی ئێراندا هەیە خۆی نیشان دەدا.
بەم تێبینیانەوە دەچینە سەر چەند دانە لەو دانپێدانانەی پێش هەڵبژاردن و دوای هەڵبژاردن. یەكەمیان گوتنی خامنەیی كە بۆ هاندانی خەڵك بوو بۆ هەڵبژاردن. گوتنێكی بەو شێوەیە” با گەل موخالیفی پەرگال بێ، یا دژبەری ویلایەتی فەقیه بێ، بەڵام خۆ دژبەری ئێران نین. بە خاتری ئێران بەشداری دەنگدان ببن.” لێرەدا موكورهاتن و دانپێدانان هەیە، هەڵبەت بەهۆی زەختێكی یەكجار زۆر هم لە ناوخۆ و هەم لە لایەن هێزەكانی دەرەوە. بۆیەش دانپێدانانەكە لە بواری ئەخلاقییەوە بەرز نابێ. هەروەك بەر لەوەش ئاماژەمان پێكرد، شەخسی ویلایەتی فەقیه بە ساڵانە كە دەزانێ موخالیفی ئەو هەیە. هەروەها باش دەزانی كە بۆ گەلانی ئەم وڵاتە، ئێران لەو گرینگترە. قەبووڵكردنی موخالیفەت خاڵێكی باشە، هەروەها ئەوەی كە هەر كەسێك ویلایەتی فەقیه پەسەند ناكا. گرینگی داین بە ئێرانیش باشە، بەڵام با بزانین كە ئەم دانپێدانانە بە هەڵەكانی رابردووی كۆماری ئیسلامی نیشان لە “تەقیە“ی رێبەری كۆماری ئیسلامی دەدا. ئەویش لەناو دونیایەكی دیكەدا دەژی و بوونی راستەقینەی و ئەو رواڵەتەی كە نیشانی دەدا، دوو وەرزی شەخسییەتی جیاوازن. كاتێك كە رێبەری كۆمارێك وەها بێ، كاربەدەستانی چۆن بن؟ سیاسەتی زوڵاڵ و شەفاف، كەسایەتی زۆڵاڵ و شەفاف دەخوازێ. لێرەدا هەمان كەسایەتی ئێرانی كە لە سەرەتادا باسمان كرد و بەرهەمی شكستەكانی دیرۆكییە و هەتا دوایی بەرژەوەندی خوازە و بوون و رواڵەتی كرداری یەك ناگرێتەوە، خۆی نیشاندەدا.
خاڵی دیكەی دانپێدانانەكان، سەبارەتە بە گوتنەكەی حەسەنی رۆحانی پاش سەركەوتنی لە هەڵبژاردندا. سەرنج بدەن بەو گوتنە” ئەم سەركەوتنە، سەكەوتنی عەقل و زانست و تێگەیشتنە بەسەر چەقبەستوویی و نەزانی و دواكەوتووییدا“. ئەمەش خاڵێگی گرینگە و لەجێدایە. ئەمە دوو بواری هەیە، یەكەم ئەوەی كە بەرەی ئوسوولگەرا بێ‌دەنگن لە هەمبەری ئەم گوتنە و بێ‌دەنگی پڕە لە نەگوتراو. بەڵام بەم بێ‌دەنگییە ئەوانیش چەقبەستوویی خۆیان و دواكەوتووییان قەبووڵ دەكەن. واتە دەخوازن لە ناو كۆمەڵگا و دونیای درۆیینی خۆیان دەركەون {بۆ وێنە}. بواری دیكەی بابەتەكە ئەوەیە كە رۆحانی خۆی نوێنەری عەقل و زانست و تێگەیشتن و هۆشیاری سیاسی بەناو دەكات. ئەمەش خوێندنەوەیەكی لە ژوورەوەیە. دەبێ پرسیار بكەین كە چۆنە هەتا ئێستا ئەم مرۆڤە عاقل و تێگەیشتووە بەرپرسیارێكی هەری ژووری پەرگالێگی چەقبەستوو بووە، ئەویش لە بواری ئەمنییەتیدا و قەت خاوەن هەڵوێست نەبووە. تا رادەیەك ئەم نرخاندنە خۆ هەڵمساندنێكی تێدایە. بێ‌گومان گەل لەوە زاناترە و دەتوانێ كە باشترین هەڵبژێرێ بەڵام دەرەتانی هەیی هەر ئەوەیە.
موكورهاتن لەوەی كە گەل بەردەوام خاوەن ئەندێشەیە و زانایە و هەوڵدانی هەیە بۆ دەركەوتن لە چەقبەستوویی، لە بواری رێزلێنان لە گەلانی ئێراندا هەنگاوێكی ئەرێنیە. بەڵام لەگەڵ خۆیدا بەرپرسیارێتی مەزن دێنێ. یەكەم بەرپرسیارێتی ئەوەیە كە دەبێ لەمەوبەدوا بەردەوام رای گەلانی ئێران كە تێگەیشتوو و ژیرن و ئاگاداری سیاسییان هەیە، لەبەرچاو بگیرێ. دووهەم پێشگیری لە بەشداری سیاسی و كۆمەڵایەتی گەلان نەكرێ. ئەگەر وانەبێ، ئەوە هەوڵدانە بۆ دروست كردنی دونیایەكی درۆیین لەسەر هەمان رێ‌وشوێنی حاكم لە كەسایەتی ئێرانیدا. هەڵبەت دەبێ چاوەڕوان بین تا لە داهاتوودا بواری كرداری ئەم دانپێدانانە ببینین. پێویست دەكات كە رێگای پێشكەوتن بۆ گەلانی ئێران ئاواڵە بێ تا ئەندێشەی نوێ بخوڵقێنن.
هەروەها دانپێدانانی بەرەی ستاتۆپارێز و قەبووڵكردنی بنكەوتن لە هەڵبژاردندا خاوەن گرینگییە. هەر كام لە نوێنەرەكان باسیان لەوە كرد كە هەڵەی مێژوویان كردووە. ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە ئەوانە دونیای درۆیین و كۆمەڵگایەكی ساختەیان بۆ خۆیان دروست كردبوو و بەسەر ئەم كۆمەڵگا ساختەیەدا حوكمەتیان دەكرد. هەروەك لە سەرتادا ئاماژەمان پێكرد، هێندێ جار كەسایەتی ئێرانی ئەم دونیایەی كە دروستی كردووە و تێیدا دەژی وەك دونیای راستەقینە دەیبینێ. ئەوە لە رەوتی ئوسووڵگەراییدا وەدیهات. رەوتی ئوسوولگەرایی وەك نمونەی “مارشال د‌و‌وگول“ی لێهات. كە سەریان لە پەنجەرەی راستییەكانی كۆمەڵگای ئێرانەوە دەرخست، دەنگی “نا“ی خەڵكیان بە ئاشكرایی بیست.
ئەمانەی كە باسكرا چەند نمونەی بەرچاو بوو لە موكورهاتن كە لە سەردەمی هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماری ئێراندا هاتنە ئاراوە. هەروەك كە باسمان كرد، بابەتەكە كۆمەڵایەتیە و كێشەیەكی كەسایەتی ئێرانیە كە لە ژیان و كرداری رواڵەتیدا دەیبینین. ئەم جۆرە رفتارە دژە كۆمەڵگایە مەودای ئەوە نادا كە گوتن و كردار(تیوری و پراكتیك) بە یەك ئەندازە گەشە بكەن و گەورەترین زەربە لەو بوارەدا وەبەر كۆمەڵگا دەكەوێ. هەروەها ئەم جۆرە رەفتارە دەبێتە هۆكاری ئەوەی كە هەركەسێ بۆ تیوری داڕشتن ئامادە بێ و كاتێك كە باس لە بواری پراكتیكی هاتەپێش، هەركەسی پەنا بۆ دونیای شاراوەی خۆی دەبا. لە كۆمەڵگایەكی بەوشێوەیەدا رێكخستن بە زەحمەت دروست دەبێ و هۆكاری ئەوەی كە تا رادەیەك رووداوەكان پێشبینی ناكرێن یا دیاردەكانی دەركەوتوو نامۆن، هەر ئەم بابەتەیە. زۆر جار ئەوە دەگوترێ كە كۆمەڵگای ئێران و هەڵوێستی ئەو پێشبینی ناكرێ. ئەمە راستە و هەتا لەگەڵ تاكی ئێرانیدا نەژی و لە نزیكەوە كرداری نەخەیتە بن چاوەدێری، تێگەیشتن لەو جیهانەی كە تێیدا دەژی، حەستەمە. هەبوونی كۆمەڵگایەكی درۆیین هاوتەریب لەگەل كۆمەڵگای راستەقینە بۆتە هۆكاری تێكچوونی گەلێك لە هاوسەنگییەكانی كۆمەڵگا و تێكچوونی هەر هاوسەنگییەكیش لەتەك خۆیدا نەخۆشینێكی كۆمەڵایەتی دەهێنێ. دەتوانی جیاوازی ناوبەینی ئەو دوو كۆمەڵگایە لە ناو راگەیاندنی ئێراندا بە روونی ببینی. رواڵەتێكی رێك و لەبار لە كۆماری ئیسلامی ئێران نیشاندەدرێ بەڵام ناوەڕۆكی بەتاڵە. یاسای بنچینەیی ئێرانیش هەر بەو جۆریە.
مرۆڤی ئێرانی شەو‌ورۆژ لە بەینی ئەم دوو كۆمەڵگایە و ئەم دوو دونیایەدا لە هات‌وچۆدایە و كەسایەتییەكی نائارام و بێ‌ئۆقرەی هەیە. لە كۆمەڵگایەكی بەو شێوەیەدا دەبێ بەردەوام ئاگاداریت لە پراگماتیسمی شاراوە هەبێ كە لەهەر زەمانێكدا ئەگەری سەهەڵدانی هەیە و نابێ سەرت سووڕبمێنێ ئەگەر بەجارێك وەك كارگ هەڵتۆقی. هەروەها نابێ بە ئاسانی متمانە بە موكورهاتنی كاربەدەستانی كۆماری ئیسلامی ئێران بكەین. چون لە بواری كەسایەتیەوە زوڵاڵ و شەفاف نین. ئەمە دەهێڵێ كە هەمیشە بە گومانەوە سەیری وتارەكانیان بكەین. لە كۆتاییدا دەبێ بێژین هەرچەند كە كۆماری ئیسلامی ئێران هەوڵی داوە لە كوردستاندا كۆمەڵگایەكی هاوشێوەی ئەوەی كە گوترا داڕێژێ، بەڵام گەلی كورد هەتا ئێستاش بەردەوام توانیوێتی بە پێوشوینگیری چاندی خۆی لە كەوتنە ناو كۆمەڵگایەكی درۆیین خۆی بپارێزێ. هەر بۆیەش بە چاوی كراوە سەیری هەرجۆرە رەفتارێكی كۆماری ئیسلامی دەكا و زیاتر لە بواری ئەخلاقی و ویژدانی بۆ دانپێدانانەكان دەڕوانێ.