ئازاد چلچه‌مه ─
یەكێك لەو بەشانەی كە وەك كەرتێكی قەیراناوی دەناسرێ و زەمینی وەدیهاتنی كێشەی یەكجار زۆری تێدایە، بەشی شوناسە. شوناس و ناسنامەی مرۆڤ ئەو بەشەیە كە زۆرێنەی تێكۆشانی مرۆڤ لەخۆ دەگرێ بۆ خوڵقاندن و بەرهەمهێنانی واتا. هەروەها شوناس بەستێنێكە بۆ رەوانبوونی واتاكانی وەدەستخستراو لە لایەن كۆمەڵگا یا شەخسەوە. خۆ ئەگەر لە راستی بابەتەكە بڕوانی، ئامانج لە ژیان هەمان وەدیهێنانی شوناسێكە كە بتوانی هەتا هەتایی بێ و لەناو چاخێكی تایبەتدا نەمێنێتەوە. شوناسێكی كە بتوانێ سنوورەكانی زەمان تێپەڕێنێ و مایەندە بمێنێ. لاوازی كۆمەڵگا لە بواری سازدانی ناسنامەیەكی بنەڕەتی، دەبێتە هۆكاری قەیران و ئاڵۆزی لە بواری شوناسەوە. ئیمكانی ئەوە هەیە كە ئەم لاوازییە بە هۆكاری بەهێزبوونی ناسنامەكانی دیكەبێ یا ئەوەی كە كۆمەڵگایەك بە هۆكاری هێندێك سیاسەتی ناوخۆیی یان دەرەكی لاواز خسترابێ و توانای بەرهەمهێنانی ناسنامەی نەمابێ.
ئەوەی كە پێناسە كردنی مرۆڤێك یان كۆمەڵگایەك تەنیا لە ڕیگای یەك شوناسەوە بێ یا چەند شوناس بابەتێكی گرینگە. تەك ناسنامە بوون یاخود چەند ناسنامەیی باسێكی كۆمەڵاتییە و دەبێ كە گفت‌وگۆی لەسەر بكرێ. هێنانە لای یەكی ناسنامەكان یەكجار گرینگە و دەبێ كار و خەباتی بۆ بكرێ. پێویست دەكات بزانین، ناسنامەیەكی گشتی لە چ كاتێكدا بۆ شەخس واتادار دەبێ؟ لە وەڵامی ئەو پرسەدا دەبێ بێژین كە ناسنامەی گشتی وەختێك بۆ تاك واتادار دەبێ كە بۆخۆی لەناو وەدیهێنانی ئەو شوناسە یان واتادار كردنیدا خاوەن رۆڵ و خەبات بێ. تەنانەت نەوەك بۆ تاك بەڵكوو بۆ كۆمەڵگایەكیش كە بەشداری لە ناسنامەیەكی گەورەتردا دەكا، بەهەمان شێوەیە. ئەگەر لە دەرەوەی ئەم حاڵەتە بێ، چاوەڕوان دەكرێ كە ئەو ناسنامەیە قەبووڵ نەكرێ و نە تاك و نە كۆمەڵگا رووی تێنەكەن.
گەلێك جاریش ناسنامەیەك دەتوانێ بۆ رەوایی بەخشین بە رێكخستنێك یان بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەك سازكرابێ. بۆ وێنە دەكرێ ئاماژە بكەین بە نەتەوەگه‌رایی و ئایینگه‌رایی كە هەركامیان بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكی تایبەت بە كارهێندراون. هەروەها بۆ پارستنی ئەم بەرژەوەندییە هەوڵدراوە تا ئەو ناسنامەیە لە هەموو شوێنێك بڵاو بكرێتەوە. هەڵبەت گەلێك جاریش شایەدی خۆڕاگری ناسنامەیەك لە هەمبەری زاڵگردنی ناسنامەیەكی دیكە بووین. دەكرێ ئەو بابەتە وەك ناسنامەی خۆڕاگری بەناو بكەین. ئەوەی كە ئەمڕۆ بۆ كۆمەڵگای مرۆڤایەتی بووە بە كێشەیەكی مەزن پێشخستنی ئەندێشەی تەك شوناسییە. ئەمەش لە لایەن وڵاتانی رۆژئاویی و هەوەها هێندێك رێكخراوی جوداوە هەوڵی بۆ دەدرێ.
بۆ باشتر تێگەیشتن لە ئەندێشەی تەك شوناسی، سەرنج بدەینە دوو خەتی فكری جیاواز كە هەردووكیان لە هەرێمی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەوڵدانیانە بۆ چەسپاندنی خەتی خۆیان. جێگیر كردنی ناسنامەیەك كە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ئەوانە لە هەرێمەكەدا و هەروەها سڕینەوەی شوناسە كۆنەكانە ژیانی خەڵكی ئەو بەشە لە جیهان. لەبەرچاو نەگرتنی ناسنامەكانی ئەو هەرێمە و سەپاندنی ناسنامەیەكی دەرەكی كە لەتەك، ژیان و هەبوونی گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ناگونجێ، مەترسیدارە. بەتایبەت كە رەنگی خەبات و تێكۆشانی گەڵانی هەرێمەكەی تێدا نەبێ و كۆمەڵگای هەرێمەكە رەنجی خۆی تێدا نەبینێ. پەرەپێدانی تەك شوناس لە جیهاندا سیاسەتێكی دەسەڵاتدارانەیە بۆ وەدەستخستنی پاوانی زیاتر و كۆكردنەوەی بەرژەوەندی لە دەستی هەژمارێكی تایبەتدا. چون ئەو باسك و لایەنانەی كە شوناسەكە قەبووڵ دەكەن، حازرن هەركارێكی بۆ بكەن و بەرفراوانی بكەنەوە.
لەناو بردنی ناسنامەكانی جیاواز لە هەرێمەكەدا و جێگیركردنی شوناسێكی ساختە، پێوەندی ناوبەینی كۆمەڵگا لەتەك رابردووی دەپسێنێ. ئەوەش دەبێتە هۆكاری داخزانی كۆمەڵگاكان بۆناو داوێنی بەرژەوەندییەكانی خاوەن ناسنامەكە. جیهانیبوون یەكێكە لەو تیوری و چەمكانە كە بۆ چەسپاندنی ناسنامەیەكە لە هەموو جیهاندا. مەبەست ئەوەیە كە تۆ لە هەر شوێنێكی جیهان بێ، ئەگەر خاوەن ئەو شوناسە بی بەشداری كۆمەڵگایەكی جیهانی دەبی. دەرەوەی ئەم حاڵەتە، پەڕاوێز دەكەوی و ئاكامیشت لەناو چوونە. دەكرێ ئەم بابەتە بەم شێوازەش باس بكرێ كە جیهانی بوون، پێشخستنی تاكە ناسنامەیەكە لە كۆمەڵگای مرۆڤایەتیدا. لەو حاڵەتەدا دەبێ ناسنامەكانی دیكەش گەشە بە خەباتی واتاسازی خۆیان بدەن و بە بەرفراوان كردنەوەی خەبات و تێكۆشانیان لە بواری واتادار بوونەوە، ئاستێكی گشتیتر پەپدا بكەن و ببنە شوناسێكی هەمەگیرتر. ئەگەرنا بێ ئەوەی كە هەبوونیان بپارێزرێ بە ئارامی لەناو هەژمۆنیاییەكی گەورەتری ناسنامەییدا دەتوێنەوە. نەفسی ئەو ناسنامەیە واتا جیهانیبوون لەتەك هەژمۆنگەرایی تێكەڵاوە. لێرەدا ئەو پرسیارە دێتە ئاراوە كە ئایا شوناسی دیكەش هەیە كە بەشوێن جیهانی بوونەوە بێ و بیهەوێ كە بەو جۆرە لە هەمبەری جیهانی بوون بە شێوازی رۆژئاوایی بەربەرەكانێ بكا؟
وەڵامی ئەم پرسیارە ئەرێنیە. بۆ وێنەش دەكرێ ئاماژە بكەین بە تێكۆشانی ئیسلامییە توندڕەوەكان لە جیهان و هەرێمەكدا بۆ پێشخستنی تەك شوناس. ئەو هێزە ئیسلامییە توندڕەوانە لەسەر ئەو بڕوایەن كە ئایینی ئیسلام وەك ئاخرین دینی نیردراو لە لای خوداوەیە و دەبێ وەك تاكە شوناس لە لای هەموو مرۆڤێكەوە پەسەند بكرێ. بە بڕوای ئەوان لە سێبەری ئەم ئایینەدا هەر كەسێك دەتوانێ بگاتە بەختەوەری و كامەرانی. هەموو تێكۆشانی ئەو هێزانە لە جیهاندا لەسەر بە ئەنجام گەیاندنی ئەم پرۆسەیە بووە. ئیسلام وەك ئایین یا وەك شوناس چەندە توانیوێتی بگات بەم ئامانجە جێگای باسە. یان ئەوەی كە دەكرێ، وەك ناسنامەیەكی جیهانی رۆڵی خۆی ببینی؟
سەرەتا پێویست دەكات ئاماژە بەو خاڵە بكەین كە پێداگری لەسەر ئیسلام وەك تەك شوناس بۆ هەموو جیهان، رۆیشتن لەسەر هەمان رێچكەی تەك شوناسیە كە مەترسی گەورە لەتك خۆیدا دێنێ. دووركەوتنەوە لە بنەما فكرییەكانی ئیسلامی فەرهەنگی رێگەخۆشكەر بووە بۆ دەركەوتنی لە ئاستی شوناسێكی كە بتوانی هەمەگیرتر بێ. تەك ناسنامەیی لەگەڵ دیمۆكراسی و مافەكانی مرۆڤدا گونجاو نیە. لە دیمۆكراسیدا هەموو شوناسەكان هەبوونیان هەیە و دەكرێ كە لە ناو شوناسێكی گشتیتر و هەمەلایەنەتردا خۆیان ڕێكخستن بكەن و ئەو شوناسە وەك چەترێك هەر هەموویان لەبن سێبەری خۆیدا بگرێ. لەو حاڵەتەدا هەموو ناسنامەكان بە یەكەوە هەوڵدانیان هەبووە بۆ پێكهێنانی شوناسێكی بەرفراوانتر و لەبەر ئەوەی كە رەنجی ئەوانی تێدایە حازرن كە لەناو ئەو شوناسە گشتییەدا بژین. دەرباری هەژمۆنیای رۆژئاوا بە سەركردایەتی هێزەكانی سەرمایەی جیهانی و هەروەها چەمكی ئیسلامی رادیكاڵ، دەبێ بێژین كە هیچكامیان نەیانتوانیوە ببنە شوناسێكی جیهانی و تەنانەت گەلێك قەیرانیشیان لەتەك خۆیان هێناوەتە ئاراوە.
لێرەدا دەمهەوێ ئاماژە بكەم بە یەكێك لەو كێشانەی ئەوڕۆكە لە هەرێمەكەدا هەیە و دەرئەنجامی چەسپاندنی زۆرەملانەی شوناسەكانی نەخوازراوە. رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك بەشێكی تایبەت لە جیهاندایە و هەموو ناسنامەكان لەناو ناسنامەی گشتیتردا بەیكەوە ژیانیان كردووە و ئەگەر دەستێوەردانە دەرەكییەكان دەرفەتیان لێنەستێنن دووچاری نائارامی و ناكۆكی نابن. هیچ ناسنامەیەكی دەرەكی ناتوانێ بەبێ لەبەرچاوگرتنی شوناسی هەرێمەكە خۆی بسەپێنێ. ناسنامەیەكی كە رەنگی خۆڕاگری تێدا نەبێ یا ئەو رەنگەی لێ پاككرابێتەوە لە لایەن گەلانی هەرێمەكەوە بە دەگمەن پەسەند بكرێ. ئەگەر لە ئایینی ئیسلامیش وەك شوناسێك بڕوانین، لەتەك ئەم گرفتە ڕووبەڕوویە.
پاش شكستی حوكوومەتە ئیسلامییەكان و لاوازی ئەوان لە پاراستنی ناسنامەكانی جودا لەناو كۆمەڵگا و سەركوت كردن و هەروەها دوگم بوونیان، لەناو خۆی ئیسلامیشدا پەڕتەوازەیی و تەریقەتەكان یەكجار زۆر بوون. خۆبەرپرسیار نەدیتنی حوكوومەتە ئیسلامییەكان بۆ پاراستنی شوناسە جیاوازەكان و هەوڵدان بۆ لەناو بردنیان، بوو بە هۆكاری زیندوو بوونەوەی ناسنامەی خۆڕاگری لە هەرێمەكەدا. لەبەر ئەوەش ئەو گەلانەی كە ئیسلامیان نە لەبەر هەبوونی هێز بەڵكوو لەبەر هەبوونی بنەمای فەرهەنگی پەسەند كردبوو، پشتیان تێكرد. ئەمەش لە سەدەی حەوتەمی كۆچیدا وای كرد كە هێندێ كەسی وەك ” كوڕی تیمیەی حەڕانی” هەوڵدانیان هەبێ بۆ بەرەو دۆگماتیك بردنی ئیسلام. چون ئەو كەسە بڕوای وابوو كە ناكرێ موسڵمانان خوێندنەوەی عەقڵی و سەردەمانەیان لە ئایینی ئیسلام هەبێ و ئەوەی كە لە چاخی دەركەوتنی ئیسلام دا هەبووە، دەبێ هەر ئەوە بێ. هەڵبەت لە پاش ئەویش كەسانی وەك ” محەمەدی غەزالی” درێژەیان بەو رەوتە دا.
ئەم رەوتە لە ناو ئیسلامدا بوو بە رێچكەیەك كە هەتا ئەمڕۆ درێژەی هەیە و خەتی یەكجار خۆاری تێدا دەركەوتووە. بزووتنەوە سەلەفیەكان لەسەر هەمان رێ‌وشوێن دەڕۆن و زۆر توندڕەوانەتر درێژە بە كردارەكانیان لە دژی كۆمەڵگا دەدەن. بەڵام ئەوەی كە باسمان كرد نایەتە ئەو واتایەی كە دەركەوتنی سەلەفیگەری رەوتێكی سروشتییە لەناو ئیسلامدا. چون ئەوەی كە ئەمڕۆ لەم گروپە جیهادی و تەكفیریانە(ئەوانەی كە بە گۆێرەی خۆیان هێندێك خەڵك وەك كافر و لەدین دەركەوتوو بەناو دەكەن) دەیكەن دەرەوەی رەوتێكی سروشتییە. دەبێ كە بە هۆی هەبوونی هێزی نوستوو(پوتانسیل) و ئامادە بۆ خراپەكاری و تێكدان لە لایەن هێزەكانی جیهانیشەوە بەكارهێنرابێن. كاتێك بە روونی سەرنجی بدەی، زیارتر وەك بەرهەمێكی مۆدێڕنیتە دەبینڕێ هەتا رەوتێكی مێژوویی ئیسلامی. بەڵام ئەوەی كە گرینگە هەبوونی ئەو بەستێنەیە لەناو دۆگماتیزمی ئیسلامیدا.
لێرەدا تێبینیەك هەیە لەسەر ئەوەی كە بۆ دەبێ ئەم دەستە و لایەنەنانە بەكارهێنرابێن؟ زڵهێزەكان بۆ چ مەبەستێك ئەوان دەخەنە ژێر كۆنترۆلی خۆیانەوە؟ شەڕی ئەوان لە دژی بلۆكی سۆسیالیستی و هاوكاریان لەتەك رۆژئاوا خاڵێكی بەرچاوە. دەرەوەی ئەم هاوكارییە مێژووییەی رۆژئاوا و سەلەفییەكان، گەورەترین هاوكاری لە بە ئەنجام گەیشتنی سیاسەتەكانی رۆژئاوا لە هەرێمی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەكەن. لەوانەیە كە بێژن لە چ بوارێكدا؟ ئێستاكە پڕۆژەی وڵاتانی رۆژئاوا بۆ هەرێمەكە، ئیسلامی نەرمە. بەڵام كێ دەتوانی رێگە لەبەردەم دامەزراندنی ئیسلامی نەرم بكاتەوە؟ بەو دیمەنەی كە سەلەفییەكان لە ئیسلام بۆ كۆمەڵگا دروستیان كردووە، سیاسەتی تۆقاندن و ترساندن لە ئیسلام كە خواستی رۆژئاوایە بە شێوازێكی باش بەڕێوەدەچێ. لە لایەكەوە ئیسلام دەخوازی بە شێوازی خۆی جیهانی ببێ و وەك ناسنامەیەكی گشتی بناسرێ و لە لایەكیشەوە ئەمریكا و هێزەكانی رۆژئاوا بە بەتاڵكردنەوەی ناوەڕۆكی ئیسلام لە واتای فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی سیاسەتی پەیوەست كردن(ئەنتێگراسیون) لەسەر ئیسلام بەڕێوەدەبەن.
واتە رۆژئاوا بەو سیاسەتە دوو ئامانج دەپێكێ. هەم ئەو بۆشاییەی كە لە ئەنجامی ترس لە ئیسلامی دمارگرژ(كە دەسكردی خۆیەتی) دروست بووە بە ئیسلامی نەرم پڕی دەكاتەوە و هەم پێشی لە بڵاوبوونەوەی ئیسلام دەگرێ و پەیوەستی دەكا بە خۆیە و دەیكاتە پێخۆری هەژمۆنیای جیهانی بوون. هەبوونی چەند تایبەتمەندی دەهێڵێ كە رۆژئاوا لە دان‌وستاندن لەگەل ئەم هێزە دەمارگرژانەدا دەستی ئاواڵە بێ. یەكەم: پارچەبوون و دابەشبوونی گروپە ئیسلامییە دمارگرژەكان بە چەندین باڵی جودا ئیمكانی ئەوەی خوڵقاندووە كە رۆژئاوا بە ئاسانی بتوانی مامەڵەیان لەگەڵدا بكا. چون بەشێك لەوانە هەموو حوكوومەتەكان بە كافر نازانن و ناخوازن لە هەمبەری هەموویان شەڕ بكەن. بەشێك لەوانەش كاتی جیهادیان هێشتا دیاری نەكردووە. واتە لەتەك هێندێك وڵاتدا هاوكاری دەكەن و لەهەمبەری هێندێك وڵاتیشدا شەڕیانە. ئەم خاڵەش دەرفەتی ئەمەی بە رۆژئاوا داوە تا بەكاریان بهێنێ. تەنانەت رۆژئاوا نیە كە ئەوان بەكاردەهێنێ و هێندێك وڵاتی هەرێمەكەش هەن كە بۆ بەرژەوەندی خۆیان كەڵكیان لێوەردەگرن. وەك ئێران و توركیە و عەرەبستانی سعوودی. دووهەم: لەناو ئیسلامییە توندڕەوەكاندا لەبواری فكری چەند فاكتۆر هەیە كە رێگە خۆشكەرن بۆ ئەوەی ببنە ئامێری دەستی هێزەكانی هەرێمی و رۆژئاوایی. 1ـ ئەوان هەوڵدانیانە بۆ ژیاندنەوەی فكری ئۆمەتی ئیسلامی كە ناسنامەی هەموو باوڕمەندانی ئیسلامە و حاڵەتی ئەنتەرناسیوناڵی هەیە بۆ مرۆڤی مسولمان. هەر شوێنێك كە وڵاتی ئیسلامی بێ، نیشتمانی ئەوانە و شەڕی تێدا دەكەن. 2ـ دژایەتی كردنی ئەوان لەتەك هەرجۆرە پێشكەوتنێكی عەقڵی و كۆمەڵایەتی و بەتایبەت لە بواری رێوەبەری كۆمەڵگا و لە كاتێكدا كە هێزەكانی رۆژئاوا بە دروشمی دیمۆكراسی و ئازادی بۆ گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەرە بە هەژمۆنیای خۆیان دەدەن. مەبەست ئەوەیە كە نەبوونی هێزی رێوەبەری و پلان و پڕۆژە بۆ كۆمەڵگا، تەنیا لە ئاستی هێزێكی شەڕكەردا دەیانهێڵێتەوە.
كەڵك وەرگرتن لە پارچەبوونی ئەو بزووتنەوەیە لە وڵاتی وەك سووریادا بەرچاوە. بەشێك لە بەكارهێنانی ئەوان لە چوارچێوەی بەرنامەیەكی دیاری كراو بۆ پێشگیری لە خەباتی رزگاریخوازی گەلی كوردە لە رۆژئاوای كوردستاندا. سیستەمی رێوەبەری لە رۆژئاوای كوردستان كە هێزی ئەوەی هەیە ببێتە ئاڵترناتیوی سیستەمی جیهانی، بووەتە ئامانجی هێرشی ئەم گروپە دەمارگرژانە. ئەم بزووتنەوانەی كە بە وتەی خۆیان حوكوومەتەكانی رۆژئاوا وەك كافر بەناو دەكەن و حوكمی جیهاد لە هەمبەری ئەوان دەدەن، هەتا ئێستا كردەوەكانیان بۆ پێشكەوتنی سیاسەتەكانی رۆژئاوا لە هەرێمەكەدا بووە. سەیرتر لە هەموو شتێك ئەوەیە، دژایەتی هەری ئەساسی لە دیرۆكی ئیسلامدا بەربەرەكانێ لەتەك جوولەكەكانە، بەڵام هەتا ئێستا نەبینراوە و نەبیسراوە كە نەك چالاكی بەڵكوو لێدوانێك لە هەمبەری وڵاتێكی وەك ئیسرائیل بدەن یا لە به‌سرانبەری ئێراندا ئەم كردەوانە ئەنجام بدەن. بەڵام لە هەمبەری گەلی كورد بە سەدان چالاكیان هەبووە. ئەمە لە حاڵێكدایە كە كوردەكان گەورەترین پێشەنگایەتیان بۆ تەشەنەی ئیسلام لە هەموو جیهاندا كردووە. ئەمڕ‌وش پێشەنگایەتی دیمۆكراتیكترین سیستەمی رێوەبەری كۆمەڵگا دەكەن.
لێرەدا دژایەتی سیستەمی جیهانی بۆ دیمۆكراسی راستەقینە و دامەزرانی سیستەمی رێوەبەری كۆمەڵگا و سەركەوتنی شۆڕشی گەلان دەردەكەوێ. نوێنەرایەتی شەڕ لە دژی بزووتنەوەی ئازادیخوازی گەلی كورد لە لایەن هێزەكانی وەك جەبهەتونەسرە و دەوڵەتی ئیسلامی عێراق و بیلادی شامەوە بۆ سیستەمی رۆژئاوا هاوكاری بەردەوامی ئەوان بۆ سەركوت كردنی شۆڕشی ئازادیخوازی دەگەیەنێ. بەڵام شۆڕشی رۆژئاوای كوردستان بووەتە ناسنامەیەكی خۆڕاگری و هەتا دەچێ گشتیتر دەبێتەوە. بە كافر ناساندنی گەلی كورد و حەڵاڵ كردنی ماڵ و سامانی كوردان و كوشتنی ژنان و مناڵانی كورد لە لایەن ئەم هێزانە و پشتگیری وڵاتانی رۆژئاوا تەنیا پلانێكە بۆ پاشگەز كردنەوەی گەلی رۆژئاوای كوردستان لە ئامانجەكانیان و هەروەها ترسە لە پێگەیشتنی مۆدێلی خوڕێوەبەری دیمۆكراتیكی گەلان و تەشەنەی بۆ بەشەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
لە بەشی دیكەی ئەم وتارەدا باس لە رێكخستنی سەلەفییەكانی رۆژهەڵات دەكرێ.