فرزاد ژیان ─
در شماره‌های قبلی آلترناتیو به بیان معنا و مفهوم شهروندی و کاربرد آن در دنیای امروز پرداختیم و گفتیم که عنوان شهروندی یکی از ابزارهای دولتــ ملت‌ها برای اجرای سیاست یک‌دست‌سازی هویتی و فرهنگی جامعه، خلق‌های ساكن در یك كشور و فراهم‌آوردن زمینه‌های آسمیلاسیون و اتوآسمیلاسیون برای سرعت بخشیدن به امر هموژن نمودن است. موضوع شهروندی در ایران مانند دیگر موضوعات نظیر دموکراسی، حقوق بشر،آزادی‌های مدنی و مفاهیمی از این دست، بیشتر جنبه‌ی تبلیغی داشته و كاربرد آن در ادبیات سیاسی رایج در نظام جمهوری اسلامی بستری برای مانور سیاسی و كسب مشروعیت اجتماعی و یارگیری توسط نیروهای دولتی است.
در این نوشتار با نگاهی به ابعاد ملت دمکراتیک، ویژگی‌های شهروند آزاد در ملت دمکراتیک را بررسی خواهیم نمود. برای تبیین بیشتر این موضوع، پیش از هر چیز می‌بایست به تفاوت‌‌های مفهومی میان شهروند آزاد در مقابل شهروند دولت – ملت پرداخته و ویژگی‌های شهروند آزاد را بیشتر مورد بحث قرار دهیم.
در تعریف از شهروند آزاد در مقابل شهروند دولت‌ـ ملت مدرن باید گفت، از لحاظ مفهومی امكان به وجود آمدن شهروند آزاد در سیستم دولت‌ـ ملت كه خود یك نظام هموژن است امكان‌پذیر نیست. زیرا خود مفهوم دولت‌ـ ملت محدود كننده‌ی آزادی‌های اجتماعی است. از بطن دولت‌ـ ملت كه قالبی در برگیرنده‌ی حصر و انحصار است، شهروند آزاد متولد نخواهد شد. لذا باید نسبت به تغییر در قالب غیر منعطف دولت‌ـ ملت اندیشید. گزینه‌ی آلترناتیو برای مفهوم و سیستم مذكور عبارت از ملت دموكراتیك است. اینكه ملت دموكرتیك به چه معناست، به صورت كوتاه باید ابراز داریم، ملتی است كه قالب‌های خشك و فرتوت فرهنگی و ذهنیتی دولت‌ـ ملت را كه بیماری‌زا بوده و مخل آسایش و برهم‌زننده‌ی مناسبات طبیعی اجتماع، دور انداخته و از طریق مشاركت مردمی در شرایط انتخاب آزاد دموكراتیزه شده است. در این حالت کسی که عضوی از ملت دمکراتیک است، شهروند آزاد به حساب می‌آید. اصولا شهروندی در ملت دمکراتیک نه از روی اجبار بلکه چیزی اختیاری می‌باشد. همچنان كه ملت دمکراتیک از زبان، فرهنگ، مذاهب، ادیان و گروه‌های متفاوت با حفظ هویت تشکیل شده است، توسط شهروندان آزاد سازماندهی و اداره می‌شود. در ملت دمکراتیک به اندازه‌ی شهروندی، به گروه‌ها، اجتماعات و سازمانهای مدنی اهمیت داده شده، موجودیت و آزادی آنها را باید در قانون اساسی‌ای دمکراتیک تضمین نمود. تمام تنوعات فرهنگی، مذهبی و جمعی می‌توانند به طور داوطلبانه و آزادانه در مدیریت جامعه مشارکت داشته باشند و در کنار هم به طور آزاد و برابر زندگی نمایند. ملت دمکراتیک برخوردار از قانون اساسی دمکراتیک می‌باشد. برخلاف قانون اساسی دولتــ ملت، در آن از دین، زبان یا ایدئولوژی رسمی یا غیر رسمی، سخنی به میان نیامده است. در ملت دمکراتیک هر شهروند عضو یک یا چندین کُمُون می‌باشد. مشاركت هر فرد بر اساس توانایی و استعداد و قابلیت‌هایش در همخوانی با سایر افراد است و تفاوتها باعث ارجحیت یا تحقیر نخواهند بود. اصولا فرد نه به تنهایی بلکه با عضویت و همراهی با این کمون‌ها می‌تواند معنا داشته باشد.
اصولا اصطلاح‌های اکثریت و اقلیت یا واژه‌ی قوم كه در سیستم دولتــ ملت به كار برده می‌شوند، جهت تحقیر هویتی و نفی موجودیت یك ملت اطلاق می‌گردد. این مفاهیم بعد از بوجود آمدن مدرنیته‌ی کاپیتالیستی رایج گشته‌اند. رهبر آپو در این مورد می‌گوید که به‌كار بردن اصطلاحات اکثریت و اقلیت در مورد اقوام و هویت‌ها بی‌معنا بوده و چنین تقسیم‌بندی‌هایی نشان از ضعف اخلاقی است. صحبت از اقلیت بودن از لحاظ دموگرافی جمعیتی و جغرافیایی، دلیلی بر نقصان یا کاستی نمی‌باشد. در طول تاریخ، ملت‌ها بدون این تقسیم‌بندی در کنار هم زندگی کرده‌اند. چنین واژه‌ها و تقسیم‌بندی‌هایی بعدها و به ویژه در دوران سرمایه‌داری بوجود آمد، مرزهایی بین اکثریت و اقلیت ترسیم گردید و تمایز و اختلاف بین ملل مختلف، سبب بروز جنگ‌های خونینی شد. می‌توان جنگ‌های خونین اول و دوم جهانی را به همین خصوصیت دولت‌ـ ملت نسبت داد. ملتی خود را به عنوان ملت و نژاد برتر و حاکم بر تمام ملت‌های دیگر دانسته و همین نیز باعث ظهور و گسترش فاشیسم در جهان گردید. این جنگ‌ها میلیون‌ها کشته بر جای گذاشته که خونین‌ترین دوران تاریخ به حساب می‌آیند. لذا همزیستی مسالمت‌آمیز میان ملت‌های مختلف یك نیاز است و فقط در صورت ایجاد مدل ملت دمکراتیک است که تمام مسائل، جنگ‌ها، خونریزی‌ها و اختلافات بین ملت‌ها كه ناشی از ذهنیت قدرت‌گرایی دولت‌هاست، از بین می‌رود.
در ملت دمکراتیک، شهروند آزاد می‌تواند به صورت مسالمت‌آمیز در كمون‌ها(واحد‌های كوچك جامعه‌ی اخلاقی‌ـ سیاسی كه در هر حوزه‌ی اجتماع دارای كاركرد می‌باشند) زندگی نماید. ملت دمکراتیک با برخورداری از قوانینی كه بر مبانی اخلاق اجتماعی پایه‌گذاری گردیده، حقوق شهروندی و حقوق جمعی كمون‌ها، اجتماعات و گروه‌ها، احزاب، ادیان و مذاهب و … را فراهم و تضمین می‌نماید. اگر مفهوم «شهروندی» را برآمده از زندگی در جامعه‌ی دولتی شده در طول تاریخ بنامیم، شهروند آزاد هم مفهومی است كه در جوامع خارج از چارچوب دولتی معنا یافته و دارای عمر طولانی‌تری نسبت به مفهوم شهروند دولتی است. شاید از لحاظ واژه‌ای عمری طولانی نداشته باشد اما مفهومی اجتماعی است كه همگام با مبارزه برای ایجاد زندگی آزاد و كمونال (جمعی)، مبارزه برای پیاده نمودن این تفكر نیز وجود داشته است . شهروندی آزاد نوعی مسئولیت‌پذیری اجتماعی است كه دارای مسئولیت اخلاقی نسبت به جامعه بوده و جامعه نیز در مقابل او خود را مسئول می‌داند.
یعنی می‌توان گفت که شهروند آزاد بودن به تنهایی و بدون تعلق به اجتماعات و گروهای انسانی آزاد معنایی ندارد. هر فردی حداقل به یک هویت اجتماعی تعلق داشته و حتی می‌تواند عضو چند جمعیت، تشكل و نهاد، بسته به نحوه‌‌ی حیات اجتماعی، استعداد‌ها و تفاوتمندی‌هایش نیز باشد. مثلا یک فرد کورد با حفظ هویت ملی خود می‌تواند در هویتی بزرگتر به نام ملت دموكراتیك ایران جای بگیرد. در واقع هر فرد با حضورش در گروه‌های انسانی و اجتماعات آزاد می‌تواند هویت و معنی بیابد. یعنی هیچکس به تنهایی دارای هویت نمی‌باشد و این یک اصل اساسی در ایجاد ملت دمکراتیک و شهروندی آزاد بودن است. برخلاف شهروندی دولتــ ملت که کسانی در چهارچوب مرزهای رسمی و ترسیم شده‌ی دولت حضور دارند، شهروندی آزاد اصطلاحی جغرافیایی ـ فرهنگی می‌باشد. این جغرافیا می‌تواند یک روستا، یک شهر، یک استان و یا چارچوب بزرگتری به نام میهن می‌باشد. یعنی یک شهروند در ملت دمکراتیک می‌تواند دارای شهروندی‌هایی با هویت‌های متفاوت و بی‌شمار نیز باشد. اما در شهروندی دولت‌ـ ملت با انکار هویت‌های فردی و جمعی، از خود بیگانگی افراد را به دنبال دارند. شهروند آزاد فردی عدالت‌طلب، برابری‌خواه و دموکرات است كه تمام تلاشش برای برقراری عدالت و آزادی و دمکراسی می‌باشد. شهروند آزاد بدون هیچ محدودیتی و به صورت داوطلبانه در تمام فعالیت‌های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و … مشارکت کرده و با توجه به استعداد و توانایی خود، در این بخش‌ها مشارکتی آزادانه دارد. شهروند آزاد به علت اینکه در همه‌ی بخش‌های جامعه مشارکتی آزادانه دارد، فردی اراده‌مند می‌باشد. رابطه‌ی بین شهروند آزادـ جامعه یک رابطه‌ی دیالکتیکی بوده ، یعنی فرد در ملت دمکراتیک، همزمان به پیشرفت جامعه کمک کرده و همزمان نیز جامعه وی را پیشرفت می‌دهد.
شهروندی در ملت دمکراتیک، هویتی‌ست كه بر مبنای اراده‌ای آزاد تعریف می‌گردد. اما در شهروندی دولت‌ـ ملت مبنای هویت بر اساس اوراق رسمی شهروندی فرد اثبات می‌شود كه در صورت نداشتن این اوراق فرد نمی‌تواند از مزایا و حقوق شهروندی استفاده نماید در حالی که در ملت دمکراتیک شهروندی آزادانه و داوطلبانه و در اصل یک مسئولیت می باشد.
شهروند آزاد در ملت دمکراتیک همچنان که در زندگی و فعالیت و علایق و … خود آزاد می‌باشد، نسبت به تمامی جامعه، جوامع و تنوعات دیگر که در آن عضو می‌باشد نیز مسئول می‌باشد. به گفته‌ی رهبر آپو زندگی یک شهروند آزاد دارای یك اقتضای حیات مسئولانه، اخلاقی و سیاسی می‌باشد. یعنی یک شهروند آزاد در برابر همه بخش‌های جامعه و کلاً همه چیز و همه کس خود را مسئول می‌داند. در پایان باید این واقعیت را هم بیان داریم كه متاسفانه در حال حاضر شرایط انتخاب آزاد و مشاركت آزاد و دواطلبانه به وجود نیامده و حتی از لحاظ همان اوراق هویتی هم در ایران مشكل وجود دارد. تا وقتی كه هدف استراتژیك در ایران رسیدن به یك دولت‌ـ ملت مدرن فارس باشد. شهروند آزاد یا حقوق شهروندی برای سایر هویت‌های انكار گشته و تعریف نشده معنا و مفهومی نخواهد داشت.