پەری ئاواز
سەرچاوە: گۆڤاری ئاڵتەرناتیڤ
كاتێك باس لە كۆمەڵگەبوون دەكەین، دەبێت پێش هەر شتێك باس لەئاستی چاندی و هونەری ئەو كۆمەڵگەیە بكەین؛ چونكە كۆمەڵگەیەك بەچاند و هونەر خاوەن سروشتێكی كۆمیناڵ و دیموكراتیك و ئازادە. ئەوەی كە مرۆڤ دەكاتە مرۆڤ چاند و ئەخلاقە. ئەوەی كەكەسایەتی دەخولقێنێت چاند و ئەخلاق، چونكە مرۆڤ لەنێو گەردووندا خاوەن بوونێكی بەرهەمهێنەرە و بەگوێرەی پێویستی خۆی ژیانی خۆی رێك و پێك دەكات و بەردەوامی بەبوونی خۆی دەدات. كاتێك باس لەچاند و هونەر دەكەین دەبێت بەشێوەیەكی سنوردار سەیری نەكەین و دەبێت بەشێوەیەكی بەرفراوان چاند پێناسە بكەین. چاند بریتیە لەوەی كە مرۆڤ هەر شت بەهێزی ئەقڵ و خوڵقكاری خۆی دروست دەكات و وەك بنەمای ژیانی مادی و مەعنەوی”رۆحی”كەسایەتی و ژیانی خۆی لەسەربونیادناوە و بەواتا و وەك شوناسێكی لێ كردوە.
ئەوەی كەلایەنی رۆحی خۆی لەگەردوندا بەردەوام و بڵاوبكاتەوە ئەوە چاندێكی رەسەنە. چاندی رەسەن ئەو چاندەیە كە كاتێك ژیانی ژن ـ دایك خۆی بەشێوەیەكی ئازاد و بەپێوان كۆمەڵگەی سروشتی هەمیشە بەخێو كردوە و خوی گەیاندوەتە لووتكەی هەری بەرز. كاتێك مرۆڤ بەسەرنجەوە سەیر بكات، ژیانی ژن ـ دایك چاندێكە كە لەسەر دەستی دایك پێشكەوتووە و چاند بووەتە رووبارێك كە كۆمەڵگەی هەمیشە بەرەو پێشەوە بردوە. بەڵام كاتێك شامانی حەسود و بەرچاوتەنگ و پاشای داپۆشراو خۆیان بەرێكخستن كرد، دژایەتی خۆیان لەبەرامبەر بەژیانی ژن ـ دایك كە وەك سەرچاوەیەك ژیانیان بەگوڕ و رازاندبوویەوە، راگەیاند. بۆ ئەوەی كلتوری پیرۆزی ژن ـ دایك بێ ناوەرۆك و بێ كاریگەربکەن و لەناوی ببەن، لەبەرامبەردا سیستەمی پیاوسالاری كە هیچ پەیوەندیەكی بەچاند و ئەخلاقەوە نییە پێشكەوت. چاندی خوداوەندی تا ئەمڕۆكەش خۆڕاگری كردوە و بەردەوام بووە. كاتێك باس لەپەیوەندی چاند و هونەر بەیەكەوە بكەین، ئەوا بەتەنیا باس لە گۆرانی، شانۆ یاخود سینەما ناكەین، ئەوانە بەشێك لەچاندن. چاند بابەتێكی زۆر بەرفراوان و بەرینە. دەتوانین بەشێوەیەكی روون بڵێین كە چاند لەهەمانكاتدا بوونی مرۆڤ ئیفادە دەكات.
كاتێك باس لەچاند دەكەین، لەواتایەكی تر باس لە مرۆڤبوون دەكەین، ئەوەش بەو واتایە دێت كە مرۆڤ بێ چاند نابێت. ئەگەر ئێمە مرۆڤ، ئەوا خاوەن چاندین. ئەگەر لەشوێنێكدا چاند بوونی هەبێت، ئەوا مرۆڤایەتی لەوێدا رەنجێكی زۆری داوە و بەمرۆڤەوە ئەو شوێنە پێشكەوتووە. كاتێك باس لەچاند، ویژدان و ئەخلاق و زمانی هاوبەش و شێوەی ژیانی كۆمیناڵ و ئازاد و كۆمەڵگەی بەرخۆدانڤان دەكەین، ئەوا باس لەچاند دەكەین. كاتێك مرۆڤ سەرنج بدات لەمێژوودا زۆر رووداو روویان داوە و بەردەوام مرۆڤایەتی رووناك دەكاتەوە. وەك نموونە، كاتێك 104 مە، ئەو رێسایانەی ژیانی ژن ـ دایكی خوداوەند لەلایەن پیاوی فێڵباز دزراوە، ئەو كاتە هەموو نرخی كۆمەڵگە بەدەستی دایك ـ خوداوەند كە ئافرێندرابوو دەدزرێت و بەگوێرەی هزر و بەرژەوەندی خۆی ناوەڕۆك، پێچەوانە كراوەتەوە و سەرلەنوێ پێشكەش بەكۆمەڵگە كراوە. ئەوەش بەو واتایە دێت كە بەگوێرەی خۆی شێوەی بەكۆمەڵگە داوەتەوە و هەموو هەوڵدانی دەسەڵاتداران بۆ بەلاڕێدا بردنی مرۆڤایەتی، لەبەر ئەوە لەهەموو لایەكەوە بەرەوپێشچوونی مێژووی مرۆڤایەتی لەدوای حەقیقەت لەبەرامبەر بەو بەلارێدا بردنە بەرخۆدانی كردوە.
لەو كاتە بەدواوە مرۆڤ دەتوانێت ئاماژە بە دوو رووبار لەژیانی مرۆڤایەتیدا بكات. ئەوەش بەدرێژایی مێژووی مرۆڤایەتی ئەو دوو رووبارە لەناو ململانێ و شەڕدابوون بەردەوام. مرۆڤ دەتوانێت ئەو راستیە باش ببینێت بەسیستەمی دەسەڵاتداریەتی ئیدی دوو شێوە لەبیركردنەوە، دوو رێبازی ژیان بەیەكەوە پێش دەكەون. بەتێپەڕبوونی كات، مرۆڤ لەرەگ و ریشەی خۆی و سروشتی خۆی دوور بوویەوە تا ئەو ئاستەی كە ئەو كاتەی منداڵەكەی بەدنیا هێنا، شیری پێ دا و گەورەی كرد، بەڵام بەداخەوە لەكۆتاییدا ئەنكی خیانەتکار خەنجەری لەنێودڵی دایكە ـ خوداوەند چەقاند. ئەو خەنجەرە بووە زامێكی هەزاران ساڵە، واتا مێژوو، چاند و ژیان هەموو پێچەوانە كراونەتەوە. ئیدی شاری ئاتن كە بەهزری زئۆس ئامادەكرابوو ئیدی دواین هاواری پرۆمیتۆس لەسەرچیای قافقاسیا دوایین هاواری لەلاشەی زەمەندا كرد و گیانی سپارد. ئەو گیانە نە لەبەر ئەوەی كە گیانەڵای بوو هاواری دەكرد، لەبەر ئەوە هاواری دەكرد كە ئیدی بێ چاند دەبوو.
ئیدی لەشوێنی خۆشی؛ ناخۆشی، لەشوێنی پێکەکین؛ گریان و لەشوێنی ئازادی؛ كۆیلایەتی دەركەوتبوو. تایبەتمەندیە جوانەکان گۆڕانیان بەسەردا هات. دەستاودەست كران و ژیان بەفەرمی بووە گۆڕێكی سارد، ژمارەیەك لەكۆیلەكان گۆڕیان ئامادە دەكرد و ژمارەیەكیش فاتحەیان دەخوێند. هەرچۆن مرۆڤایەتی لەمێزۆپۆتامیا لەناو رازی زاگرۆس وونی كرد، دیسان ئەو نرخانەی كە خۆیان لەرۆحی دایكە ـ بەرخۆدانڤان دا شاراوە بوو، تەنیا لەهاواری بەرخۆدانڤاناندا مابوونەوە ئەوەش لەرۆها گوندی ئەمارا لەخۆداوەند ـ ئۆوەیش لەبەرامبەر بەزۆرداران دواین هیوا لەبانگدانی بەیانی دا ئومێدی خستە دڵی مرۆڤایەتی. لەنێو رۆحی ئازادیخوازیدا خاوەن ئیرادەیەكی گەورە نرخی هەموو مرۆڤایەتی لەچواردەوری هزر و فەلسەفەی ئەو ژیانەی كە بونیادی نابوو، كۆكردەوە و بووە كۆمەڵگەیەك كە سەرلەنوێ كەوتەوە لێگەڕین و بەدواداچوون. ئەو چاند و هونەرەی كە بەلارێدا چووبوو، لەنێو لێگەڕین دایە و چەندی رێ دەكا، رێگاكەی خۆی دەدۆزێتەوە.
خاڵێكی تر كە باسی لێوەبكەین ئەوەیە كە كاتێك لەمرۆڤێك پرس دەكەین تۆ كێیت، ئەو مرۆڤە دەوروبەری خۆی و كۆمەڵگەكەی سەیر دەكات و وەها خۆی پێناسە دەكات. بۆ ئەوەش دەبێت هەر مرۆڤێك چاندی كۆمەڵگەكەی خۆی سەیر بكات و رەوشی كۆمەڵگەكەی ببینێت و بڵێ كە رەوشی كۆمەڵگەكەی من ئەوە و منیش ئەوەندەم. چونكە چاند بابەتێكی كەسی نییە، بوونێكی كۆمەڵایەتیە. كاتێك شت دروست كرا دەبێت كۆمەڵگە حەقیقەتی خۆی تێدا ببینێت. كاتێك مرۆڤێك شتێكی دروست كرد و ئەو شتەی نەكردە ماڵی هەموو كۆمەڵگە و كۆمەڵگە بەشوێنی دا نەچوو، ئەوا ئەو شتە نابێتە چاند. بۆ ئەوەش كاتێك ئەو شت، لەگەڵ كۆمەڵگەكەتدا دابەشكرد و كۆمەڵگە بەدوایدا چوون، ئەوا ئەو كاتە ئەو شتە دەبێتە چاند. لەم رۆژگارەدا لەجیهاندا پێشكەوتنی زۆر گەورە دێنە كایەوە، بەڵام ئەو پێشكەوتنە مەزنانەی دێنە كایەوە، ناكەونە خزمەتی مرۆڤایەتی و بەپێچەوانەوە بۆ لەناوبردنی كۆمەڵگە بەكاردێن. بەڵام ئێمە بیری لێبكەینەوە، بۆچی ئێمە هونەرمەندی هەری مەزن رێبەر ئاپۆ نەبینین، ئەوە زۆر گرنگە. شتێك كە رێبەر ئاپۆ ئافراندویەتی، خستوویەتیە خزمەتی كۆمەڵگەوە، بۆیەش رێبەر ئاپۆ بەكۆمەڵگەبوونێكی بونیادنا و خۆشی بووە كۆمەڵگە. كاتێك ئێمە باس لەرێبەر ئاپۆ دەكەین، باس لە تۆوی ژیانی ئازاد و هاوبەش دەكەین، ئەوەی كە لەسەر ئەسڵی خۆی دابڕابوو، باسی ئەوە دەكەین.
كاتێك رێبەر ئاپۆ ووتی؛ من پیاوێتیم لەكەسایەتی خۆمدا كوشت، رێبەر ئاپۆ باسی زهنیەتی دەسەڵاتداریەتی دەکرد كە بەهەزاران ساڵە خۆی بەسیستەم كردوە و هیچ پەیوەندیەكی بەچاندەوە نییە. بۆ ئەوەی ببینە خاوەن چاندێكی ئازاد، ئەوەی كە لەسەر بنگە و ریشەی خۆی راستیەكان ئیفادە دەكات، پێویستە بۆ ئەوە ئەو زهنیەتەی لەخۆماندا شێوەی گرتووە بكوژین. بەڵام ئێمە چۆن ئەو زیهنیەتەی بەهەزاران ساڵە لەئێمەدا شێوەی گرتووە بكوژین؟ بۆ كوشتنی ئەوانە، پەسەند كردنی ژیانی راست گرنگە، دەبێت پێش هەر شت ئێمە ئەوە بزانین كە چاندی پیاوسالاری، دۆگمایەكی زهنی دروست كردوە كە تا رۆژگاری ئەمڕۆ، ئێمە لەسەر ئەو دۆگما و قاڵبە زهنیانەوە رێ دەكەین. ئەگەر ئێمە وەك مرۆڤ ئەو قاڵبە زیهنیانە لەخۆماندا نەكوژین و ئەو زهنیەتەی پیاوسالاری كە كۆمەڵگەبوون بەهیچ دەزانێت و دەست لەو زهنیەتە تاڵانكار و مرۆڤكوژە بەرنەدەین، ناتوانین باس لەئازادی و یەكسانی و كۆمەڵگەی كۆمیناڵ بكەین؛ چونكە ئەو زیهنیەتەی كە ئێمە باسی لێوە دەكەین، زهنیەتێكە كە لەدژی كۆمەڵگەبوون و ئازادییە. لەم رۆژگارەدا كام مرۆڤ توانی زیهنیەتی دەسەڵاتداریەتی لەكەسایەتی خۆی دا لەناو ببات و نوێ بوون لەكەسایەتی خۆیدا بونیاد بنێت، ئەو كاتە ئەو مرۆڤە دەتوانێت بڵێ ئەوا من كەسایەتیەكی چاندیم”خاوەن كەلتورم”. رێبەر ئاپۆ ئەوەی لەكەسایەتی خۆیدا بونیادنا. بۆ ئەوەی مرۆڤ لەخۆیدا كەسایەتیەكی نوێ بونیاد بنێت، دەبێت ئەو كۆمەڵگەیەی بەدەستی پیاوسالاری داڕێژراوە باش بناسێت، شیکاری بكات تا بتوانێت كەسایەتی خۆی بگۆڕێت. كاتێك ئەو كارە نەكات، ئەوا ناتوانێت گۆڕانكاریەك پێكبهێنێت. مرۆڤ چەندە لەلایەنی چاندی خۆی پێشبخات لەهەڵوێست و پێشەنگایەتی خۆیدا بێ دوودڵیە. ئەوانەی ئەو راستیەیان لەكەسایەتی خۆیاندا پێكهێنا بوونە پێشەنگی كۆمەڵگەیەكی ئازاد و ئەمڕۆكەش ئێمە لەسەر رێگەی ئەو قارەمانانەدا بەردەوامین و تێكۆشانی خۆمان بەهێزتر دەكەین. هاوكات كاتێك ئێمە باس لەچاند دەكەین، ئێمە باس لەشێوەیەك لەگۆڕانكاری لەشێوە دەكەین و رەخنە لەشێوازی هەڵە دەگرین كە رێگە لەبەردەم نوێ بوونەوە دەگرن. سەیر كەن، رێبەرایەتی هزر و فەلسەفەیەكی بونیادنا و بۆ ئەوەی مرۆڤایەتی بەئازادی بژین، ژیانێكی نوێی دەستنیشان كرد، بۆ ئەوەی ئێمە ئەو هێڵە جارێكی تر مەزنتر و زیندووتر بكەین، تێكۆشانێكی گەورەی ئایدۆلۆژیكی دەوێت.
خاڵێكی تری گرنگ چاندی گوندە. كاتێك ئێمە باس لەچاندی گوند دەكەین، ئێمە باس لەچاندی ژن ـ دایك دەكەین. ئەو چاندەی كە بۆ یەكەمین جار بنەمای گوندی دانا و بونیادی ژیانی دایكی دامەزراند. دایك لەهەمانكاتدا خودی چاندە. گوندبوون چییە؟ گوندبوون ئەوەیە كە لەسەر بنەمای چاندنی، بەردەوامی بەژیانی خۆی دەدات، دەستەوداوێنی كەس نابێت و لەگەڵ سروشت بەشێوەیەكی یەكپارچە دەژیت. ژیانی گوند دۆستایەتی هاوبەشە. هەركەس هاوكاری یەكتر دەكات و كەسێكی نامۆی تێدا نییە. بێ مافی و بێ عەدالەتی تێدا نییە. گوشارخستنە سەر یەكتر بوونی نییە. ژێردەستبوونی تێدا نییە و …هتد. گەلی كورد هەمیشە گوندی وەك مەڵبەندی ژیان بەكارهێناوە، ئەوەش نیشان دەدات كە مەڵبەندی كوردان گوندە. بەپێناسەیەكی تر دەتوانین بڵێین چاندبوون، ساتێكی ئەخلاقی و ئازاد دروست دەكات. هێرشێكی گەورە لەسەر ئەم چاندە بەرێوە دەچێت و بەتێپەڕبوونی كات، هێرشەكان بەهێزتر دەبن، بۆ ئەوەی ئەم چاندە لاواز نەبێت، دەبێت ئێمە چی بكەین؟ ئەوەی زۆر گرنگە، ناسنامە و رۆڵی دایكە. دەبێت ئەو زیهنیەتەی لەبەردەم دایك ئاستەنگە، دەبێت تێكۆشانێكی مەزن و هاوبەش بەرێوە ببەین لەبەرامبەر بەو زیهنیەتەی كە رووبەڕووی چاندی دایك بووەتەوە. دەبێت ئەو راستیە تێبگەین كە چەندە ژن بەهێزتر بێ، ئەوەندە كۆمەڵگە بەهێزتر دەبێت. رێبەر ئاپۆ بۆچی پێش هەر شت پرسی ژنی بەگرنگ بینی و رایگەیاند؛ ئەگەر ژن ئازاد نەبێت، كۆمەڵگە ئازاد نابێت. چونكە لەچاندی ژندا داگیركەری بوونی نییە و ژن بوونێكی چاندییە.
ئەوەی كۆمەڵگە دەخاتە سەر رێگەی حەقیقەت ژنە، بۆ ئەوەش سەیر كەن، ئەوەی لەبەرامبەر بەو زیهنیەتە باوە تێكۆشان دەكات و خاوەنداری لەهزر و فەلسەفەی رێبەر ئاپۆ دەكات، ژنن. بۆیە زیهنیەتی پیاوسالاری ئەوە هەرس ناكات و بەهەموو شێوەیەك بەهێرشی قڕكەر پەلاماری سەر ژنان دەدات. بەڵام رێبەر ئاپۆ جارێكی تر چاندی تێكۆشانی لەژناندا زیندوو كردەوە. ئەم چاندە ئیدی دەبێتە جیهانی. خاڵێكی تر كە باسی لێوەبكەین، كۆمەڵناسییە پێش هەموو شتێك لەرۆژگاری ئەمڕۆماندا كەم و كورتیەك دەژی و ئەوەش سەرچاوەی خۆی لەمێژووەوە دەگرێت. ئەم سیستەمە باوە هونەر و هونەرمەندی لەیەكتر نامۆ كردوە. هونەرمەند هونەر نە بۆ كۆمەڵگەبوون بەڵكو هونەر بۆ هونەر دەكەن، بۆ ئەوەی چەندە پارە وەربگرێت. پێش ئەوەی بیر لەنرخە كۆمەڵایەتیەكان بكاتەوە، لەفكری خۆی دایە، بەڕاستی هونەرمەند ویژدانی كۆمەڵگەی ئەخلاقی و سیاسییە. لەلایەنی هزری مێژووییەوە، مێژووی نوسراو و نەنوسراودا هونەرمەند مێژووی گەیاندۆتە ئەمڕۆكە، بەڵام بەداخەوە زۆر جاران پارە و مادیات پێشی بەهەموو نرخەكان گرتووە.
سیستەمی سەرمایەداری ناوەڕۆكی هونەر و هونەرمەندی پووچ دەكات و ئەوەش پەرە پێ دەدات. ئەوەش نە بۆ مێژوو و نەكۆمەڵگەبوونی رۆژانەییە، و لەناوەڕۆكبوون بەتاڵە. بۆ ئەوەی هونەرمەند ئەركی خۆی باش بزانێ، دەبێت بە ئاگابێت كە هونەرمەند كەسایەتیەكی ئازادە و بۆ جوان بوونی؛ كەسایەتی ئازاد بونیاد نانە. هونەرمەند سروشتی سێیەمینە كە وەك هاوسەنگیەك لەنێوان كۆمەڵگە و سروشت دا سەرلەنوێ شوێنی بونیادنانە. هونەرمەند ئەو كەسەیە كە لەكەسایەتی خۆیدا داهاتوو بونیاد دەنێت. هێزی خۆی لەكۆمەڵگە وەردەگرێت و بەهێزبوون لەكۆمەڵگەوە سەرچاوە دەگرێت، ئەگەر لەنێو سنورەكانی كۆمەڵگەبووندا بمنێتەوە دەبێتە قوربانی كۆنەپارێزیی. هونەر بێگومان نوێبوونەوەی تاكەكەسی دەوێت. بەڵام تاكەکەس گەرایی وەك كرمێكە كە ناوەرۆكی كۆمەڵگە دەكرتێنێت. زۆر جاران چی دەكات بەخۆشی ئاگای لێ نییە. بۆ ئەو كەسانەی كە لەزانستی ئەتیك و ئەستاتیك بێ بەش و بێ ئاگان و لەسەر ناوی هونەر خراپی دەكەن، مرۆڤ دەتوانێت لەسەر ناوی هەستەكان چەندە خراپی و قڕێژبوون هەیە لەكلیپ و فیلمەكان بیبینێت. بۆ ئەوەی لەناوەڕۆك پڕ بێت دەبێت كەسایەتی خۆی بگۆڕێت و بەنەتەوەبوونی دیموكراتیك پەروەردە بكات و كاروخەبات پێشبخات. ئیدی زەمانی ئەوە نییە كەمرۆڤ لەشوێن بەرژەوەندی خۆیەوە بێت، ئیدی زەمانی تێگەیشتن لەچاندی دیموكراتیك و بڵاوكردنەوەیەتی. كۆمەڵگەی ئازاد و وڵاتێكی ئازاد تەنیا بەچاندی نەتەوەی دیموكراتیك پێشدەكەوێت.