میترا کورد
سەرچاوە: گۆڤاری ئاڵتەرناتیڤ – ژمارەی ٢٦
ناكۆكی و ئاڵۆزیەكانی نێوان ژن و مێرد سەرچاوەی هەموو كێشە كۆمەڵایەتیەكانە. تا شیکار و شیتەڵكردنێكی راست و دروست لەبابەتی پرسی ژن و پیاو و ئەو دامەزراوەی بەناوی بنەماڵە”خانەوادە”لەدەوروبەریدا بۆنیادنراوە، شی نەكرێتەوە، ئەوا ناتوانرێت هیچ یەك لەكێشە كۆمەڵایەتیەكان كە ئەمڕۆكە وەكو كانگرێنیان لێهاتووە، چارەسەر بكەین. واتا تا ئەو بارە لاسەنگەی لەنێوان پیاو و ژندا دروست بووە، راست نەكرێتەوە و سیستەمی پێنج هەزار ساڵەی پیاوسالاری دان بەهەڵە و كەم و كوڕیەكانی خۆیدا نەنێت، ناتوانین باس لەچارەسەریەكی دیموكراتیانە و هاوسەنگ بكەین.
ژیانی دیموكراتیانە و هاوسەنگ پێویستی بە كەسایەتیەكی دیموكراتیك و خاوەن باوەڕی و بەجەسارەت هەیە. یەك لەتایبەتمەندییەكانی پیاو ئەوەیە كە لە ژنێكی زانا و تێگەیشتوو، دەترسێت و ناتوانێت بوێرانە لەگەڵیدا مامەڵە بكات. هەمیشە لەشوێن ئەوەیە كە ژنێكی بێ دەنگ، بێ زمان و بێچارە و گوێڕایەڵ لەبەرامبەری خۆیدا ببینێتەوە، بۆ ئەوەی هەرچی گووت؛ بەبێ گفتوگۆ پەسەندی بكات. واتا پیاو لەخەیاڵدانی خۆیدا، خۆی بەنوێنەری دەوڵەت و دەسەڵات لەنێو خانەوادەدا دەبینێت. نابێت كەس دژایەتی گووتەكانی بكات، ئەگەر ژن، منداڵ یا هەر ئەندامێكی تری خانەوادە دژایەتی گووتەكانی پیاوەكەی كرد، ئەوا غەزەبی خوا”تووڕەیی”بەسەریدا دەبارێت و سزای دەدات.
لە بنەڕەتدا سزادان، دەست بەرزكردنەوە، ووتنی ئاخاوتنی ناشایستە و بێ رێزیكردن، سوكایەتی كردن، شكاندن و بچووك خستنەوە و رێگریكردن لەپێكهێنانی ویست و داواكاریەكانی ژن لەئەنجامی ئەو لۆژیكەوە سەرچاوە دەگرێت. پیاو بەمافێكی رەوای خۆی دەزانێت و داب و نەریتە كۆمەڵایەتیەكانیش لەوەدا هاوكاریەتی، سیستەمی سیاسی، یاسایی و حقوقی دەوڵەت و دەسەڵاتیش بەهەمانشێوە تەواوكەری هەڵسوكەوتەكانی پیاوە.
لەبنەڕەتدا ئەو رێسایانەی لەژێر ناوی گووتەی خواداوەندی بەسەر ژناندا دەسەپێندرێت، گووتە و كردارەكانی پیاوە. پیاو خۆی لەسەر ئەرز”زەوی” خۆی بەنوێنەری بێ چەند و چونی خواوەند دەبینێت و ئەو مافەش بەخۆی دەدات كە سزا و پاداشتی مرۆڤی تر بدات.
پیاوی دەسەڵاتدار لەنێوخانەوادەدا بەدەسەڵاتداریەتی خۆی، منداڵانیش لەبار دەبات. لەرێگەی حەقیقەت و ژیانی راست دووریان دەخاتەوە و بەبێ ئەوەی هەست بەو لادانانەش بكات، بەبێ راوەستان بەرۆژ و بەشەو، لەبیست و چوار كاتژمێرەی ژیاندا پەرە بەو زهنیەتە دەدا و لەهەموو كۆڕ و كۆڕبەند و كۆبوونەوەكاندا دەیەوێت رەوایەتی بەكردەوەكانی خۆی بدات. سەیر كەن، گووتەی قسە لەدەمی پیاوەوە دەردەكەوێت، كە لەكۆمەڵگەدا وەك ئاخاوتنێكی سادە و ساكار دەكرێت، بریتیە لەوەی كە خۆ ژن قسەی نەكردوە، پیاو قسەكردنی ژنیشی بەلاوە پەسەند نییە، چی بگات بەوەی كە قسەكانی راست بن. پیاو لەبنەمادا بەچاوی مرۆڤەوە سەیری ژن ناكات. ئەگەر هاوشێوەی مرۆڤ یاخود هاوتەرازی خۆی ببینیبا، ئەوا وەها هەڵسوكەوتی نەدەكرد. بەبێ ئەوەی هەست و واتا بەقسەكانی خۆی بدات بەئاسانی دەریان دەبڕێت و دەیانبزوێنێت.
پیاو بەسمێڵەكانیەوە جوانە و سمێڵ نیشانەی پیاویەتیە. ئەدی كە ژن سمێڵی نییە، چی بكات، ئایا ئەو شێوە لەپێناسەكردنانە دەتوانێت ژیان بخوڵقێنن. پیاو بەم قسە و ئاخاوتن و دەستەواژانە دەیەوێت ناسنامە بۆ خۆی داتاشێت، چونكە باش دەزانێت كە ئەگەر ئەو دەستەواژانە لەژیاندا وەك داب و نەریت و چاند لێ نەكات و نەیسەپێنێت، ئەوا ناتوانێت دژایەتی چاندی دایك بكات. چاندی پیاو، چاندێكی زۆردارانە و لەئەنجامی رەتكردنەوەی بەشێكی كۆمەڵگە كە ژن – دایكە پێش دەكەوێت و دەخزێندرێتە نێو كایەی ژیانەوە.
چەندە چاندی پیاوسالاری، پێش دەكەوێت بەو ئەندازەیەش چاندی دایكە – خوداوەند پاشەكشێ دەكات. ئەم ململانێیە لەنێوان ژن – دایك و پیاو – دەسەڵات و فێڵباز بەهەزاران ساڵە درێژە دەكێشێت. كاتێك پیاوێك دەڵێت؛ تۆ مامەڵەت لەگەڵ پیاودا كردوە، ئەوا بەواتای ئەوە دێت كە پیاو مافی مامەڵەكردن بە كەل و پەل و دەخڵ و دان و نرخە مادیەكانەوە هەیە و ژن لەو مافە بێ بەشە. بەو واتایە دێت كە ژن رەنجی لەو شتە مادیەدا نییە، بۆیە ناتوانێت مامەڵەی پێوە بكات.
پیاوە كە بڕیار لەسەر كڕین و فرۆشتنی شتەكان دەدات، هەرچەندە لەكۆنیشدا ژن هەم سەرچاوەی ئافراندنی نرخە ماددییەكان و هەم ئاڵوگۆڕكردنی ئەو شتە مادیانەش لەدەستی خۆی دا بوو. بەڵام ئێستاكە بەلارێدا بردنی زهنیەت و موجاملەكردن و كێبڕكێ لەنێوان هەردوو چاند و زهنیەتدا ئیدی رەوڕەوەی ژیان گۆڕدراوە و شێوەیەك لەلادانی تێدا دروست بووە.
كاتێك پیاوێك بەژنێك دەڵێت نابێت قسە لەسەر قسەی پیاوەكەت” یاخود باوكت یا برا گەورەكەت بكەی” ئەمە بەو واتایە دێت كە قسە و ئاخاوتنی ئەوان راست و قسەی تۆ چی و چەندەش نرخی هەبێت، هەر هەڵەیە و نرخێكی نابێت. لەراستیدا دەبێت وەها سەیر بكرێت، پیاو ئیرادە بوونی ژنان پەسەند ناكات. كاتێك پیاو ژن بەخاوەن ئیرادەی خۆیەوە قەبوڵ ناكات، ئەوا ناتوانێت لەگەڵی دا بەشێوەیەكی ئازادانە و دیموكراتیانە بژیت و رێز بۆ بیروبۆچوون و دەربڕینەكانی دانێت.
هاوبەشیەتی ژیانی یاخود هاوژیانی ئازاد لەیەكەم قۆناخدا پشت بەقەبوڵ كردن و دان پێنان بەئیرادەی ئازادانە بەرامبەر ژن دەكات. تا ئێستاكەش ئەوەی كە مافی هاوسەرگیری هەیە، بەپیاوان رەوا بینراوە. واتا ژن ناتوانێت داوای هاوسەرگیری لەكەسێك بكات. واتا لەهاوسەرگیریدا ماف بەژنان نەدراوە. پیاوە كە ئەو مافەی پێدراوە كە وا بێت، بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكیەن مافی تەڵاق و جیابوونەوەش هەر لەدەستی پیاودا دەبێت و یاساكانی دەوڵەت و دەسەڵاتیش لەسەر ئەم بنەمایانە داڕێژراون. دام و دەزگا مەدەنیەكان ئەركیان ئەوەیە كە ئەمە بۆ ژنان شی بكەنەوە. دەبێت بەباشی ئەو قەفەسە ئاسنینەی شێرەكەیان بۆ روون بكەنەوە.
ژن بۆ ئەوەی خۆی لەدەست نزیكبوونەوەكانی باوك و برا و كەس و كارەكەی رزگار بكات، هەوڵ دەدات خۆی لەدەمی مار رزگار بكات، بەڵام نازانێت و لەوە بێ ئاگایە كە بەدەستی خۆی، خۆی دەخاتە نێو دەمی شێرێكی برسی لەنیو قەفەسێكی ئاسنیندا كە رزگاربوونی هیچ بۆ نییە. هاوسەرگیری ئەو تەڵەیە كە بۆ ژنان دانراوە. چەندەش بیەوێت و هەوڵ بدات لەچنگی ئەو شێرە رزگاری ببێت ئەوەندە ئێسقانەكانیشی ورد و خاش دەكرێن.
پیاو وەها فێركراوە كە ژن هەمیشە بچووكە؛ سەیركە لەوڵاتە بەناو ئاینی ـ ئەو وڵاتانەی یاسا و رێساكانیان لەسەر بنەمای ئاین ـ داڕشتووە مافی شاهێدی و میراتیشیان بەپێی رەگەز جیاكردۆتەوە و جیاكاریەكی زۆر بەرچاو لەنێوان ژن و پیاودا دانراوە. ئەوە لەحاڵێكدا كە كاتێك رەوایەتی سیستەم دەكەوێتە ژێر پرسیارەوە، ژنانیش وەك پیاوان یەك دەنگیان هەیە؛ لەم دەنگدانەدا بەرژەوەندی پیاوەكە و دەسەڵاتەكەی لەمەترسی دایە بۆیە رۆڵێكی وەهایان بۆ ژنان پێناسە كردوە و ئەمەشیان وەك ماف بەناو كردوە.
كاتێك پیاو بەچاوێكی بچووك سەیری ژنی كرد، ئەوا ناتوانێت نە بەهاوبەشی كاروخەباتێك بەرێوە بەرن و نە دەتوانێت پێشەنگایەتی لەكاردا وەك رۆڵێكی پۆزەتیڤ و ئەرێنی سەیر بكەن. لە رۆژی ئەمڕۆدا پیاو وای لی کراوە لەزهنیەتی هاوشانی و یەكسانی و دیموكراسی بەدوورە. ئەمە بابەتێكە دژە كۆمەڵگەیی بوونە، بەڵام بەهۆی ئەوەی بەدامەزراوە بووە، بەئاسانی لەناوبردنی و راستكردنەوەی ئاسان نابێت. ئەم ئەقڵیەتە پێویستی بەتێكۆشانی بەردەوام و هەمیشەیی هەیە. دەستبەرداربوون و دابڕان لەزهنیەتی بنەماڵەگەرایی، بەشێوەیەك لەشێوەكان تاك بەرەو بیركردنەوەی ئازاد راكێش دەكات. پیاوان ئەمەیان نە بەئاسانی بۆ هەرس دەكرێت و نە رێگە بەوە دەدەن كە زهنیەتی دایك ـ خوداوەند جێگیر ببێت.
دایك هەمیشە لەبەرامبەر بەبێ مافی و ناعەدالەتی و زۆرداری وەك قەڵایەك وایە و بەهەموو شێوەیەك لەبەرامبەری دا دەوەستێتەوە. بەڵام پیاو بەخۆی ئەو كەسایەتیەیە كە سەرچاوەی ناعەدالەتی و زوڵم و زۆردارییە و لەسەر ئەو ئەقڵیەتەوەیە كە ژن بەبچووك و خۆی بەسەروەر دەبینێ. كە دەڵێین پرسی ژن، سەرچاوەی هەموو كێشە كۆمەڵایەتیەكانە، لەو واتایەدایە كە رۆڵ و پێگەی ژنان لەبەكۆمەڵگەبووندا ئەوەندە گرنگە كە كەس ناتوانێت ئەمە ئینكار بكات. یەك لەكەم و كورتیە بنەڕەتیەكانی كۆمەڵناسی هاوچەرخیش هەر ئەوەیە كە كۆمەڵناسی تەنیا لەچاوی پیاوەوە، بنەماڵە و پەیوەندیەكانی تاكەكانی خانەوادە و پەیوەندی لەگەڵ كۆمەڵگە هەڵسەنگاندوە. زانستی كۆمەڵناسی هاوچەرخیش دەبێت پشت بەتێگەیشتنی هاوبەش ژن و پیاو ببەستێت، واتا دەبێت كۆمەڵناسیەكی ئازادانە و ئازاد بێت. لە پێناسەكردنی ئەو كۆمەڵناسیەش رای ژن و زانستی ژن كە خۆی لەژنۆلۆژیادا دەبینێتەوە گرنگیەكی ژیانی هەیە.