گۆڤاری ئاڵترناتیو سەبارەت بەدیداری لووتکەی سێ قۆڵی مۆسکۆ، تاران و ئەنقەرە و بڕیارەکانی ئەو دیدارە و هاوکات رێکەوتنی نێوان هێزە داگیرکەران لەپێناو قڕکردنی کوردان و ناکۆکی و ململانێ نێوان تورکیا و ئێران و شەهید خستنی ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەری کۆدار هەڤاڵ رێزان جاوید و پڕۆژە و بەرنامەکانی پژاک دیدارێکی تایبەتی لەگەڵ هەڤاڵ سیامەند مۆعینی هاوسەرۆکی پژاک بۆ خوێنەرانی هێژای ئەم ژمارەیە ساز کردووە. دەقی چاوپێکەوتنەکە بەم شێوەی خوارەوەیە:
دیداری سێ قۆڵی پوتین، ئەردوغان و رەئیسی لە ٢٨ی پوشپەڕ (١٩ی ئاب) لە تاران بەڕێوە چوو، بە ڕای ئێوە ئەو خاڵانەی کە ئەو لایەنانە لە سەری رێکكه‌وتوون چین؟
له دیداری سێ قۆڵی لە تاران و هه‌روه‌ها دیداری سوچی، ناوبەری تورکیە و رووسیە، لە سەر کۆمەڵێک مژار باس و گفتوگۆ کراوە و وێدەچێت لە سەر مژارگەلێکیش گەییشتبن به ئه‌نجام. هەرچەند ئەردۆغان لە گەڵ رووسیە و وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتە پێوەندی نزیکیشی هەبێت، بەڵام دەزانین کە ئەم پێوەندیە کورتخایەنە و گرێدراوی هەڵبژاردنەکانی تورکیەیە و ئەردۆغان دەخوازێت دەسەڵاتی خۆی دوای هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠٢٣ بپاریزێت و به‌رده‌وام بكات. ئەردۆغان سیاسەتێکی ستراتژیکی بۆ دیپڵۆماسی دەرەوە نیە، هاوکات کە خۆی لە رووسیە نزیک دەکاتەوە، یارمەتی ئۆکراین دەکات لە بواری ناردنی درۆن بۆ ئەم وڵاتە دژی رووسیە. لە داهاتوویەکی نە زۆر دوردا، ئەم سیاسەتە دوفاقیە بۆ ئەردۆغان تێچووی زۆری ده‌بێت.
دەزانین کە لە سەر پلانی تورکیە بۆ هێرشی زەمینی بۆ سەر رۆژئاوای کوردستان، رووسیە و ئێران لە بەرژەوەندیاندا نەبوو کە تێکەڵ بە پلانی تورکیە ببن و ناڕەزایەتی خۆیان لەمه‌ر هێرشی تورکیە بۆ سەر ئەو شوێنانەی ئێران و رووسیە پێگه و هێزیان هەیە؛ وەک شەهبا و مەنبج، بە كراوه‌یی بە ئەردۆغان راگەیاندووە. لە سەر لاواز کردن و ئاستەنگ خستنە سەر رۆژئاوای کوردستان هەموو لایەک کۆکن و بە ئاراستەی به‌ستێن خۆشکردن بۆ گەڕانەوەی ده‌سه‌ڵاتی ناوەندی سوریە و خۆوه‌ده‌سته‌وه‌دانی رۆژاو بە ناوەند هەنگاو دەنێن. لە سەر پەیمانی ئەدەنەی ساڵی ١٩٨٨ بۆ هاوکاری ناوبەری شام و تورکیە قسە کراوە، بەڵام چەنده لە سەر وردەکارییەکانی بە تەوافق گەییشتوون دیار نیە. هاوکات دەیانهه‌وێت هێزەکانی ئامریکا ناچار بکەن کە لە رۆژهەڵاتی چۆمی فورات دەرکەوێت و پاش ئەم هەنگاوانە بە بیانوی شەڕی تێرۆر ئەو ناوچانە راده‌ستی حکوومەتی ناوەندی بکرێنەوە. جێگای سه‌رنجه كه لە رۆژئاوای چۆمی فورات کە هێزەکانی ئامریکا بوونیان هەیە، تورکیە بە درۆن هێرش دەکاتە سەر ئەو ناوچانە و بە یارمەتی خۆفرۆشان ئارمانج دیاری دەکرێت و تیرۆر به‌ڕێوه ده‌چێ. هێزەکانی ئامریکایش هیچ کاردانەوەیەکی جیددییان نیە. راستە هێرشی سه‌ربازی و زه‌مینی تورکیە بۆ سەر رۆژئاوای کوردستان لە لایەن زلهێزانەوە ئەرێ نەکراوە، بەڵام تورکیە بە هەموو هێزەوە بۆ تێکبردن و لاوازکردنی ئەو بەشەی کوردستان، هەموو کارێکی تیرۆریستی ئەنجام داوە و رۆژانە بەردەوام هێرش دەکاتە سەر خەڵک و په‌ره به تیرۆر ده‌دات.
دوابەدوای دیداری ٢٨ی پوشپەڕ نزیکایەتی ئێران بۆ پرسی کورد و بەشداری لە کۆنسێپتی قڕکردنی کوردان چۆن هەڵدەسەنگێنن ؟
ئێران سەد ساڵە بە بێ جیاوازی حکوومەتەکان، تێڕوانینێکی ستراتژیکی سەبارەت بە پرسی کورد هەیە و به‌رده‌وام به چاویلکەی ئه‌منییه‌تی و ئاسایشیه‌وه چاوی له پرسی كورد كردووه و بەم روانگەوە هەڵسووکەوتی لەگەڵ پرسی کورد کردووە. باش دەزانین ئەو دەوڵەتانەی لە سەر بناخەی سیسته‌می دەوڵەت نەتەوە بۆ ناوچەکە دامەزران و کلۆنیالیزمی ئوروپایی ئارشیتێکتی ئەم سیستەمە بوون، رەوتی سروشتی پێشکەوتنی کۆمەڵگەی ئەو ناوچەیان بەلاڕێدا بردووە. لە سەر ئەساسی ئەم پڕۆژەیە ئاسیمیلاسیۆن و یەکدەست کردنی کۆمەڵگە، سیاسەتی سەرەکی دەسەڵاتی ناوەند بووە و هەرجۆرە ئیرادەیەکی جیاواز لە لایەن هەر کەس و نەتەوەیەکەوە بە توندی سەرکوت کراوە. ئەم نەخۆشیەی دەسەڵاتداری، شۆنیزمی لە ناو بازنەی دەسەڵات و تەنانەت لەناو بەشێک لە جەماوەری ناوەند، جێگیر و به‌رێكخستن كردووه، بۆیە یەکپاره‌یی خاکێک کە هیچ پێوەندیەکی بە دەسەڵاتدارانی ناوەندگەراوە نیە، پیرۆز کراوە و ئامادەن خوێنی هەزاران مرۆڤ لە پێناوی راگرتنی ئەم یەکپاره‌ییه دەستکرده، بڕێژن و وڵاتانی ئورووپاییش، خۆیان کوێر و کەڕ دەکەن لە بەرامبەر ئەو زوڵم و ناحەقیەی لە لایەن دەسەڵاتی ناوەندەوە پەیڕەو دەکردرێت. حکوومەتی ناوەند رێگەی هیچ چارەسەرییەکی عەقڵانی بۆ پرسی گەلان و دیمۆکراسی لە وڵاتدا نەهێشتۆتەوە و سەرکوت، دسپۆتیزم و دیکتاتۆری دەبێتە تەنیا رێگە چارە بۆ ئەم پرسانە لە لایەن دەسەڵاتەوە.
هەر وەک باسمان کرد، ئێران بۆخۆی بەشێکە لەم کۆنسێپتە، واتا ئاسیمیلاسیۆن و قڕکردنی گەلان و بەتایبەت گەلی کورد، بۆیە هەرجۆرە چاوەڕوانییەک لە لایەن ئەم دەسەڵاتەوە تەنیا وه‌هم و خه‌یاڵێكی رووخێنەرە و هیچ جۆرە چارەسەریەک لە گەڵ خۆی ناهێنێت. کۆماری ئیسلامی ئێران هەر لە دەستپێکی گرتنەدەستی دەسەڵات، پەیامی خۆی نارد و ئەویش بە فتوای خومەینی کوشتار و قڕکردنی گەلی کورد بوو و به‌م شێوه‌یه روانگەی خۆیان ئاشکرا کرد و هەتاکوو ئەمڕۆکەش به‌رده‌وامی هەیە و روانگەی ئەمنییەتی و دوژمنکارانەی ده‌سه‌ڵاتدارانی ئێران، نەگۆڕ بووە و لە داهاتووشدا هیچ کەسێکی خاوه‌ن بیر و هۆش، فریوی دروشم و فرت و فێڵه جیاوازه‌كانی ئەم دەسەڵاتانە ناخوات.
ئێران و تورکیە ناکۆکی زۆر قووڵیان لەگەڵ یەک هەیە، گه‌لۆ ئەو لەیەک نزیکبوونانەی دوو وڵاتی داگیرکەری کوردستان چەنده ئەنجامگیر دەبێت؟
ناکۆکی ئێران و تورکیە، پێشینەی مێژویی هەیە و لە سەردەمی ئیمپراتووریەکانیشدا ناکۆکیان هەبووە و تەنانەت شەڕی قورس و خوێناویان هەبووە، ئەوەی جێگای سه‌رنجە، ئەوەیە کە بەشێکی زۆر لە شەڕ و ململانێکانیان لە سەر خاکی کوردستان بووە و گەلی کوردستان بەهای ئەم شەڕانەیان داوە.
لێک نزیکبوونەوەی ئێران و تورکیە لەم قۆناخه‌دا تاکتیکیە و لە زۆر مژاردا وەک ئایدئۆلۆژی، پارادایم و بەرژەوەندی سیاسی و ئابووری و ستراتژیک، روانگە و بەرژەوەندی جیاوازیان هەیە، بۆیە ناتوانن لەم پێواژۆ هه‌ستیار و مێژوییەدا وەک دوو هاوپەیمان لە یەک نزیک ببنەوە، ئەوان لە سەر یەک مژار بە یەکەوە کۆکن و هاوکاری یەکتر دەکەن، ئەویش پرسی کوردە کە بۆ یەكپاره‌یی ئەم دوو دەوڵەتە دیکتاتۆرە بە مەترسی دەزانن، ئەوه‌ش پێویستە لێکدانەوەیەکی جودا لە روانگەی سیاسەتی ژئۆپۆلتیک و ژئۆجوگرافیکی بۆ بکرێت و چارەسەری ئەم پرسە و بەشێکی زۆر لە کێشەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەم بازنەیەدا خوێندنه‌وه و پێناسه‌ی بۆ بکردرێتەوە. من بەش بە حاڵی خۆم داهاتوویەکی ئارام بۆ ئەم دوو وڵاتە نابینم.
لە ١٥ی گەلاوێژ کادری رێوەبەری پژاک و هاوسەرۆکی پێشوی کۆدار، هەڤاڵ “رێزان جاوید” لە شاری قامیشلۆ بە فڕۆکەی بێ فڕۆکەوانی دەوڵەتی فاشیستی تورکیا شەهید بوو، شەهید کردنی هەڤاڵ رێزان چ پەیوەندیەکی بەو دیدارە سێ قۆڵیەوه هەیە و ئامانج لە شەهیدکردنی هەڤاڵ رێزان بۆچی دەگەڕێننەوە؟
ئەم دوو دەسەڵاتە فاشیست و دیکتاتۆرە لە سەر هەر شتێکیش ناکۆک بن لە سەر زەربە لێدان لە پەیکەری کورد و پێشەنگانی خەباتی رزگاریخوازیی کورد کۆکن. هەر کات دەرفەتیان هەبووبێت زەربەی خۆیان وەشاندووە. چەندین پەیمانی هاوبەشیان بە یەکەوە بەستووە، نەتەنیا ئەم دوو دەسەڵاتە دیکتاتۆرە، بەڵکوو عێراق و سووریەش، هەر چوار دەوڵەت، پەیمانی جیاوازی هاوبەشیان لە گەڵ یەکتر هەبووە بە دژی بزاڤی ئازادیخوازی گەلی کورد، و تەنیا لەم سەد ساڵەی دوای پەیمانی لۆزان بە سەدان هەزار کەسیان كوشت و بڕ کردووە و بەهاوکاری یەکتر کوردستانیان کاول کردووە.
شەهید کردنی هەڤاڵ رێزان کە یەکێک لە بەرجەستەترین تێکۆشەرانی خەباتی رزگاریخوازی گەلەکەمان بوو، لە چوارچێوەی کۆنسێپتی هاوبەشی ئێران و تورکیەدا دەبی هەڵسەنگاندنی بۆ بکەین. ئێران و تورکیە بەهۆی شکستیان لە پلانی قڕکردن و چۆک پێدادانی گەلی کورد، پلانی هاوبەشی تیرۆری پێشەنگانی ئازادیخوازی گەلی کوردیان لە بەرنامەدایە و بێگومان بەهاوکاری ئیستخباراتی ئێران و تورکیە و خەیانەتکارانی کۆنەپەرەست، ئەم تیرۆرانە پلانڕێژی بۆ دەکردرێت و تیرۆری هەڤاڵ رێزان لە ئەنجامی ئەم پلانرێژیەدا ئەنجامی گرتووە. هەروەک پێشووتریش ئاماژەم پێدا، ئەم دوو دیکتاتۆرە لە سەر پرسی کورد و زەربەلێدان لە بزاڤی شۆڕشگێڕی کوردستان هیچ ناکۆکیەکیان نیە. لە چوارچێوەی ئیستخباراتی بە شێوازێکی سیسته‌ماتیك بە یەکەوە کار دەکەن، بەڵام لەم قۆناخەدا تورکیە سووره له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ئێرانیش بخاتە ناو شەڕێکی راستەوخۆ لە گەڵ تەڤگەری ئازادی، بۆیە بەردەوام تورکیە هێرشی به درۆن و هەوایی لە سەر پژاک دەکات و چەندین هەڤاڵی ئێمە لە ژێر ئەم هێرشانەی تورکیەدا شەهید بوون. ئەم هێرشانەی تورکیە خزمەتێکە بە ئێران. ئەو تیرۆرانەی کە ئێران نەیتوانیوە بۆخۆی ئەنجامی بدات، تورکیە بە یارمەتی تێکنۆلۆژی درۆن بۆ ئێرانی ئەنجام دەدات، ئەوەش بەو واتایە دێت کە ئەم دوو دیکتاتۆرە به‌شێوه‌یه‌كی سیسته‌ماتیک بە یەکەوە کار دەکەن.
خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی مەدەنی لە ئێران تا دەڕوات زیاتر دەبێت و رای ئێوە لە سەر ئەو خۆپیشاندانانە چیە و بۆچی رژیم بە سەرکوت و چەوسانەوە دەیەوێت دەنگی ناڕازی شەقام کپ بکات؟
خۆپیشاندانەکانی ئێران بەگشتی نیشان دەدات كه ناڕەزایەتی خەڵک گەییشتۆتە لووتکە. مامۆستایان، خانەنشینان، ماڵخوراوان، کرێکاران، کارمەندان و دەتوانین بڵێین هەموو توێژەکانی کۆمەڵگە لە قۆناخی جیاواز و بە شێوازی جودا، ناڕەزایەتی و خۆپێشاندانی خۆیان لە شەقامەکانی شارەکانی ئێران بە دژی دەسەڵاتی دیکتاتۆر و گەندەڵ نیشان داوە. بەردەوام خۆپێشاندانەکان روبەڕوی توندوتیژی هێزە ئەمنیەکانی دەسەڵات بوونەتەوە و بە کوشتار و گرتن و ئەشکەنجە وه‌ڵامی خۆپیشاندره‌كان دراونەتەوە. ساڵ بە ساڵ خۆپێشاندانەکان بە ئاراستەی نیشانە گرتنی ناوەندی دەسەڵات خۆی بە رێکخستن دەکات و لە دروشمی خۆپێشاندانەکاندا ئەو پێشکەوتنە دیاری دەکات.
رژێمی داگیرکەری ئێران هەروەک پێشتریش ئاماژەم پێکرد، توانا و تولێڕانسی لە ئامیز گرتنی دیمۆکراسی و ئازادی نیە، هەر چەند ئەم ئازادیە سەرەتاییش بێت. دەسەڵاتی دیکتاتۆر و دسپۆت مانەوەیان گریدراوی کوشتار و تیرۆر و بێ ئیرادە کردنی کۆمەڵگەیە. حاکمانی کۆماری ئیسلامی ئێران باش دەزانن بە بچوکترین کرانەوەی ئازادی بە روی کۆمەڵگە، ئیتر ناتوانن دەسەڵاتی خۆیان بەردەوام بکەن و لە گۆڕه‌پانی سیاسی دور دەخرێنەوە، بۆیە پەنا دەبەنە بەر کوشتار و زیندان و سێداره.
ئەگەر ئێران گوێ لە ویست و داخوازیەکانی گەل نەگرێت و هەنگاو لە پێناو چارەسەری دیمۆکراتیکی کێشە و گرفتەکانی کۆمەڵگە هەڵنەنێت، داهاتووی ئێران بەرەو کوێ دەڕوات؟
دەسەڵاتدارانی ئێران بە زێهنیەتی شۆونیستی و دۆگمای ئایدئۆلۆژیکی ئیسلامی سیاسی، هیچ زەرفیەتێکی چارەسەری دیمۆکراتیکیان پێ نیە و ناتوانن گوێ لە ویست و داخوازیەکانی دیمۆکراتیکی گەل بگرن. دەزانین هەنووکە ئێران بە کۆمەڵێک مافیا و مرۆڤ کوژ بەڕێوە دەچێت، گەندەڵی و مافیاگەری گەییشتۆتە لووتکەی خۆی و بە میلیاردها دولار لە رێگەی ئەم مافیایانەوە ئاودیوی هەندەران دەکردرێت، لە کاتێکدا خەڵکی هەژار و بێدەرەتان بۆ نانی شەو ماونەتەوە، ئەوەیە ناخ و ناوه‌ڕۆكی ئەم حکوومەتە.
بە باوەڕی من سیاسەتی جیهانی گۆڕینی ستراتژیکی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە چەنتە دایە و نئۆلیبڕالیزمیش لە سەر ئەساسی ناوه‌ڕۆكی خۆی ئەم نەزمە ناموبارەکەی سەردەمی سایکس پیکۆ پەسەند ناکات. ئێران، ئێرانی سەدەی بیستەم نەماوە و گەلانی ئێرانیش ئیتر کۆیلەتی و بندەستی قبووڵ ناکەن. پرۆژەی سیستەمی دەوڵەت نەتەوە کە لە لایەن کلۆنیالیزمی ئوروپاوە داڕژاوە، بەرەو کۆتایی دەڕوات و پێویستی بە ئاڵترناتیڤی جێگرەوە هەیە. سەردەمی نوی لە پڕۆسەی دیزاینی نوێی رۆژهەڵاتی ناوین دەرفەت دەخوڵقێنێت بۆ گەلانی ئازادیخواز کە چارەنووسی خۆیان بگرنە دەست. بۆیە گرنگە گەلانی ناوچەکە و بەتایبەت گەلانی ناو جوغرافیای ئێران بە خۆبەڕێکخستن کردن و هاوکاری و هاوخەباتیەوە لە بەرامبەرشۆونیزم و حاکمیەتی ناوەند یەکگرتوو بن و ببنە پشتیوانی یەکتر لە شەڕی كۆتایی.
کارنامەی ساڵێکی ئیبراهیم رەئیسی لێوانلێو بوو لە شکست و قەیران، سەرەڕای ئەو کارنامە رەشە، بۆچی سیاسەتی لە سێدارەدان، گرتن، ئەشکەنجە و سووکایەتی رووی لە هەڵکشان کردووە؟
هەر کەس دەزانێت ئیبراهیمی رەئیسی کەسێکی ئەمنیەتی و ئیتلاعاتیە و دەستی هەبووە لە کوشتاری زیندانیانی سیاسی و خەڵکی بێدەسەڵات. پێش هەڵبژاردنی رئیسی بۆ سەرۆککۆماری ئێران، لە ئانالیزی سیاسیدا ئێمە باسی یەکدەست کردنی حکوومەتمان کرد کە مەجلیس و هەرسێ قووە، دەکەونە ژێر دەسەڵاتێک و خۆیان ئامادە دەکەن بۆ روبەڕو بوونەوەی خۆپیشاندانەکانی ناوخۆیی و هاوکات هەر مەترسیەکی دەرەکی کە روبەڕوی ئەم دیکتاتۆرانە ببێتەوە. لە سەر ئەساسی ئەم بنگەیە، سروشتیە بۆ حاکمانی دیکتاتۆر کە وه‌ڵامی خواستی دیمۆکڕاتیکی خەڵکی ئێران بە گرتن، ئەشکەنجە و لەسێدارەدان و سووکایەتی بداتەوە و ئەم کردەوانە روی لە هەڵکشان بێت.