پەرگالی خوسرەوانی

رەهەندە جیاوازەكانی پەرگالی خوسرەوانی لە مێژوودا و دژایەتی ئەلەمانە دێمۆكراتیكەكان هەتا ئەمڕۆ

بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاری و داسەپاندنی دیمۆكراسی بە سەر پەرگال و سیاسەت لە ئێراندا، هەبوونی تێكۆشانی دیمۆكراتیانە و مەدەنی لە ناو گەلانی ئێران پێویستییەكی حاشاهەڵنەگرە. كۆمەڵگای مەدەنی و گۆرەپانی سیاسەتی دیمۆكراتیانە لە ئێراندا لەرزۆك و لاوازە. كۆمەڵێك هۆكار و فاكتەر دەبنە هۆی ئاستەنگی لە بەردەم ئەنجامدان و بەرفراوان كردنی تێكۆشانی دیمۆكراتیانە لە ئێراندا. ناسین و تێكۆشان لە بەرامبەر ئەم هۆكار و فاكتەرانە خۆی لە خۆیدا جەوهەری تێكۆشانی دیمۆكراتیانە بەخۆوە دەگرێت. هەوڵمان ئەوەیە بە روونكردنەوەی كورت دەرباری ئەم فاكتەرانەدا، رێبازی دەرباز كردنی ئەوان و چۆنییەتی خەباتێكی دیمۆكراتیانە و مەدەنی لە ئێراندا تاوتۆێ بكەین.
ناوەندی لێكۆڵینەوەی ئیستراتیژیكی پەژاك

• كۆمەڵگا

كۆمەڵگای ئێران كۆمەڵگایەكی فرە رەنگییە كە لە ناسنامە، ئەتنیسیتە، زمان، ئایین و باوەڕی جیاواز ساز بووە. لە بواری فەرەرەنگی و دەوڵەمەندی فەرهەنگ و ناسنامەكاندا، ئێران تەنیا لەگەڵ ولاتێكی وەكوو هیندوستان بەراوەرد دەكرێـت. ئەگەر چی لە ناو ئەو كۆمەڵگا و گرووپانەدا ئەو كۆچبەرانەشی تێدایە كە لە قۆناخی جیاواز جیاواز لە ئێراندا بە جێ بوونە، بەڵام بەشی هەری گەورەی گەلانی ئێران لەو ئەتنیسیتانە پێكدێت كە خاوەنی سەرەكی شوێنی ژیانی خۆیانن. كۆن بوون و ژمارەی زۆری ئەو گەلانە دەوڵەمەندییەكی یەكجار زۆری لە بواری زمان، ئەدەبیات، مۆسیقی و هونەر لە ئێراندا ساز كردووە. شێوازی راستەقینەی ژیانی گەلان لە مێژووی ئێراندا لە سەر بنەمای پێكەوە ژیان و هاوسەنگێكی سرووشتی ناوبەری گەلان بووە. ئەگەر چی جار و بار كۆمەڵگاكان لەگەڵ یەكتر تووشی ناكۆكیش بووبن، بەڵام لە مێژووی ئێران هیچ بەڵگەیەك سەبارەت بە شەڕێكی گەورە و درێژخایەن لە نێوان گەلانی كۆنی ئەم هەرێمەدا نیە. گەلان لە شێوازی سرووشتی ژیانییاندا و لە هەڵسووكەوت لەگەڵ یەكتریدا، خاڵی هاوبەشی فەرهەنگی و ژیانی هاوبەشیان بەرجستەتر كردووە و هاوكات رێزێان بۆ جیاوازی فەرهەنگی و ناسنامەیی یەكتریان داناوە. هەر ئەم رەوتە لە بواری سیاسیەوە بۆتە هۆكاری پەیدا بوونی قۆناخ بە قۆناخی شێوازی كۆنفدراسیون وەكوو شێوازی سەرەكی رێوەبەری لە نێوان گەلاندا. لەدەرەوەی ئەوە هەر شێوازێكی داسەپاندن و داگیركاری فەرهەنگی، جوغرافیایی، سیاسی و سەربازی، شێوازێكی بێگانە و باپێوەندی لەگەڵ راستینەی مێژوویی ئەم گەلانە بووە. لە ئێراندا سێ رێچكەی سەرەكی، فەرهەنگی گەلانی ئەم هەرێمەیان ساز كردووە:

ــ یەكەم، فەرهەنگی رۆژئاوای فەلاتی ئێران واتە زاگرۆسە. ئەو فەرهەنگە بەهێزترین ئەلەمانی فەرهەنگی لە ئێراندایە و لە سێ قۆناخی جیاوازدا كاریگەری سەرەكی لە سەر مێژووی داناوە. یەكەمین قۆناخ، قۆناخی سەردەمی بەردینە كە كانگای سەرەكی فەرهەنگی ئەم قۆناخە بەتایبەت قۆناخی بەردینی نوێ، چیاكانی زاگرۆسن. هەموو دەسكەوتە لێكۆلینەوە ئاركۆلۆژییەكان ئەوە نیشان دەدات كە لەو قۆناخەدا هیچ شوێنێك لە ئێران بەڕادەی زاگرۆس هەنگاوی نەناوە و بەرهەمی نەداوە. كەمتر شوێنی زاگرۆس هەیە كە ئەو ئاسەوارەی پێوە دیار نەبێت. ئەو ئاسەوارەی لە لۆرێستان، ئیلام، سەقز و چەندین شوێنی تر بینراونەوە لە بەراورد لەگەڵ شوێنەكانی دیكەی ئێران ئەوە نیشاندەدات كە زاگرۆس دایكی ئەم چەشنە فەرهەنگە بووە و شوێنەكانی تر وێرسیۆنێك لەو فەرهەنگەن. قۆناخی دووهەم، قۆناخی یەكێتی ماننایی ــ مادی یە. فەرهەنگی ماننایەكان هەزارەی دووهەمی بەر لە زایین لە ئەنجامی یەكێتییەكی گەورە و بەهێز لە ناوبەری ئەتنیسیتە و گرووپەكانی ئەو بەشەی زاگرۆسە كە ئێستا لەسنوورەكانی ئێراندایە ساز بووە. ماننایەكان هاوپەیمانییەتیان تەنیا لەسەر خاڵی شەڕ و هێرشی دەرەكی ئەنجام نەداوە. ئەو یەكێتییە بۆی هەیە زۆرتر لەسەر بنەمای سازكردنی شێوازێكی تایبەت لە نیشتەجێ بوون و شارستانییەت كە نە لە سەر بنەمای ساز بوونی ئیمپراتووریەتە، دامەزرابیت. ئەم شێوازە یەكگرتنە وادیارە لە ناو گرووپە زاگرۆسیەكاندا باو بووە؛ چوونكوو لە شوێنەكانی تریش یەكێتی وەكوو میتانی، كاسیت، ئۆرارتۆ، خالیدی و بەدەیان نموونەی لەو چەشنە ساز بوو. ئەم چەشنە هاوپەیمانیەتێ هەتا سەدەی نۆزدەهەمیش لە ناو عەشیرەت و خێڵە كوردەكان باو بوو. بنەمای ئەو هاوپەیمانێتییە، زۆر جاران نە خالێ سیاسی لە روانگەی دەسەڵاتخوازی دەوڵەتی بوون بەڵكوو لە سەر بنەمای سیاسەتێكی ئاواكەری پێكهاتەیەك لە پێوەندییەكان و خاوەندارێتی گرووپەكان لە یەكتر لە سەر بنەمای هەبوونی ئۆتۆریتەیەكی كە هەر لایەنێك لە هاوسەنگییەك دا تێدا بژیت. لەو هاوپەیمانیەدا تەنیا شەڕ لە دژی هێزێكی دەرەكی خاڵی هاوبەش نەبوو بەڵكوو زۆر جار پێش لەوە دەگیرا كە لە ناوخۆشدا گرووپێكی بەهێزتر گرووپی بچووكتر لە ناو ببات و یاخود هاوسەنگی تێك بدات. ئەو چەشنە هاوپەیمانییە رۆڵێكی یەكجار زۆر كاریگەر و مێژوویی لە سەر هەموو هەرێم داناوە. زیادەرۆیی نابێت ئەگەر وەها بینرخێنین كە هەبوونی ولاتێكی وەك ئێران بەرهەمی ئەم جۆرە هاوپەیمانییەی زاگرۆسیەكانە. چوونكوو ئەو هاوپەیمانیە لە لایەكەوە گەرەنتی مانەوەی فەرهەنگەكان و گرووپەكان بوو و لە لایەكی ترەوە قەڵخانێكی گەورە لە بەرامبەر هێرشكاری دەوڵەت ــ شارەكانی میزۆپۆتامیای خوارێ و لە لایەكی تریشەوە هێزی خۆڕاگری لەسەر هێرشی كۆچبەرەكان و نیشتەجێ كردن و پەیوەست كردنی گرووپە كۆچبەرەكان بە فەرهەنگی گەلانی هەرێم بوو. بۆ نموونە سێكایان و سیتەكان كە كۆچبەر بوون بە هێزی ئەمجۆرە هاوپەیمانییە لە درێژخایەن دا بوون بە بەشێك لە فەرهەنگی گەلانی ئەم هەرێمە. مێژووی رەسمی باس لەوە دەكات كە مادەكان لە بەرامبەر هێرشی ئاشوورییەكان 2700 ساڵ لەمەوبەر بە رێبەرایەتی دیاكۆ هاوپەیمانییەكیان ساز كرد. ئەوە بەشێك لەو حیكایەتانەیە كە هێرۆدۆت بە گێرانەوە لە زمانی فارسەكانەوە وەكوو مێژوو دەرخواردی مرۆڤایەتی داوە. لە راستیدا شتێكی یەكجارەكی سیاسی بەناو هاوپەیمانی ماد لە ئارادا نەبووە. ئەوەی هەبووە هاوپەیمانی گەورەی مانناكان بووە كە قۆناخ بە قۆناخ گەورە و بەهێز بووە و بەرفراوانتر كراوە. بەگوێرەی مێژووناسان هەموو هاوپەیمانی ماد 200 ساڵی نەخایاندووە و ئاشووریەكان بەرلەوە بە هێرش كردن بۆ سەر زاگرۆس تەنیا لەگەڵ گرووپ و عەشیرە پرش و بڵاوەكان شەڕیان هەبووە. ئەمە راست نیە. ئاشووریەكان بە هێزێكی زۆر گەورە هەوڵیان داوە كە داگیركارییەكی گەورە لە سەر هاوپەیمانی مانناكان بەڕێوە ببەن. هەربۆیەش ئەو هاوپەیمانییە لە خۆڕاگری لەبەرامبەر ئەم داگیركارییە تێپەڕی قۆناخێكی نوێتر و سیاسیتر و سەربازیتر بەناو ماد بووە. هاوپەیمانیەتێكی لە شێوازی ماد مومكین نیە كە بە جارێكی و لە قۆناخێكی وەها كەم دا ساز بووبێت. زەمینە و پێشینەیەكی لەمێژینە بۆ ئەو هاوپەیمانیە لە ئارادا بووە. بۆ وێنە مادەكان چەندین شار و قەڵای گەورەیان ساز كردووە كە لەوانە شاری “ئامەدان”(هەمەدان) وەكوو پایەتەخت بووە. ئاركۆلۆگەكان ئاسەواری قەڵا و شاری زۆر كۆنتر لەو شارانەیان بینیوەتەوە كە هەر لەم چەشنەیە و هی ماننایەكانە. بۆ وێنە قەڵای زێویە لە شاری سەقز. ئەو شێوازە هاوپەیمانی و رێوەبەرییە رزگاربوونی هەموو گەلانی ناوچەی لە داگیركەرییەكی گەورەی وەكوو ئاشووری لەگەڵ خۆی هێنا. كاریگەری ئەم قۆناخە ئەوەندە زۆر بوو كە دەوڵەمەندی و ئاسایشی گەلانی ئەو كاتە لە داستانەكان و ئەدەبیات دا ناشاردرێتەوە. ئەو شێوازە لە هاوپەیمانی و رێوەبەرییە رێگای بۆ خۆڵقكاری و بەرهەمێكی زۆری گەلان كردۆتەوە با ئەوەی كە مێترۆپۆلی كۆیلەداری گەورە ساز ببێت، گەلان بەبەرهەمترین قۆناخی ژیانیان ساز كرد. شوێنەواری ژیان و فەرمانڕەوایی ئەم فەرهەنگە بە زانستەوە و زۆر بە توندی لەلایەن دەوڵەتی ئێرانەوە دەشاردریـَتەوە و مافی لێكۆڵینەوە و ئاشكرا كردنی ئەم راستیانە نادرێت. بەڵام سەرەڕای ئەوەش ئەو شتانەی كە ئێستاش لە بەر دەستن لە بواری چۆنێتی بەرهەم لە مێژووی ئێراندا باوێنەن. ئەم قۆناخە بە پێچەوانەی بانگەشەی مێژووی رەسمی قۆناخێكی درێژخایەن بووە و هەزار ساڵ زیاتر تەمەنی بووە. ئەگەر ئەم شێوازە ژیان و فەرهەنگە رووبەڕووی پیلانگێڕی و خیانەت نەبوایەوە و قۆناخی دەسەڵاتی خوسرەوانی، داگیركاری لەسەر بەڕێوە نەبردبا، ئەمڕۆكە لە هەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست مۆدێلێكی تر لە ژیانی هاوبەش و رێوەبەری دیمۆكراتیكمان لە بەردەم دەبوو. لە هێزی گەلانی زاگرۆس هەروەها دەتوانرێ ئاماژە بە هێزی كاسیتییەكان بكرێـت كە خۆڕاگری و شەڕی ئەوان لە بەرامبەر بابیلیەكان لە مێژوودا بەناوبانگە. قۆناخی سێهەم قۆناخی دەركەوتنی كوردەكانە. گرووپە ئەتنیكیە جیاوازەكان و هاوپەیمانەتیان، لە قۆناخە جیاوازەكاندا ناوی جودا جودای لێكراوە. ئەوە راستییەكە كە ئەتنیكە زاگرۆسیەكان زووتر و زیاتر لە هەموو شوێنەكانی تر قۆناخی “بە گەل بوون”یان دەستپێكرد. ئەم گرووپانە لە پێشكەوتنی قۆناخی بە گەل بووندا ناوی گشتی كوردیان لێكراوە. كوردەكان دوای ئیسلام و بەتایبەت لە سەردەمی خەلافەتی عەباسیەكاندا رۆڵی بەرچاویان هەبوو. ئەییوبییەكان عەشیرەتێكی رۆژهەڵاتی زاگرۆس بوون كە بۆ رۆڵ بینین لە جیهانی ئیسلامدا بەرەو شام چووبوون. كوردەكان لە هەموو شەڕ و كێشەكانی دەسەڵاتە هەرێمییەكان لەگەڵ یەكتر و هەروەها جار و بار لە گەل ناوەندی خەلافەتی بەغدا لە ئێراندا، رۆڵی بەرچاویان هەبووە. لە سەردەمی تاهیرییەكان، سەفارییەكان و سامانییەكان باس لە عەشیرەت و فەرماندە كوردەكان دەكات كە هەر كەسێك بۆ هاوپەیمانی و بەكارهێنانی هێزی ئەوان هەوڵی داوە. هەندێك گرووپی كوردیش وەكو “ئالی بوویە” یان كورانی بوویە تەنانەت بەغداشیان فەتح كردووە. بەساڵان حوكمڕەواییان بەڕێوە بردووە. كوردەكان بەتایبەت لە سەردەمی سەلجوقیەكان رۆڵێكی یەكجار گرینگیان هەبووە. هەم بۆ شەڕ لە دژی رۆمیەكان و هەم بۆ پاراستنی هێز و هاوسەنگی لەناو خۆدا. ئەو شوێنەی كە سەلجووقیەكان بۆ یەكەمجار وەكوو كوردستان بەناویان كرد شوێنێكی گرنگ و ئیستراتیژیك بۆ ئەم دەوڵەتە بووە. لە شەڕ و كێشەكانی ناوخۆی دەسەڵاتی سەلجووقی، بەتایبەتی دوابەدوای مردنی مەلەك شا، چ لایەنێك توانیبای كوردەكان لەگەڵ خۆی هاوپەیمان بكات، سەركەوتوو دەبوو. كوردەكان جگە لە رۆلأبینین لە ناوبەری هێزەكانی دەسەڵات، هەروەها رۆڵێكی گەورەیان بۆ خاوەندارێتی لە دژبەرانی دەسەڵات دەدیت. كوردستان كانگای سەرەكی دژبەری و خۆڕاگری لە بەرامبەر دەسەڵات بوو. زۆربەی تەریقەت و گرووپە فیكرییە جیاواز و هەروەها ئەو ئەتنیسیتانەی كە باوەڕی كۆنی خۆیان دەپاراست، لە چیاكانی كوردستان دەژیان. بۆ وێنە خۆرەمدینە مەزدەكیەكان كە باوكی عەلەویەكانی ئەمڕۆی كوردستانن خۆڕاگری گەورەیان لە شاخەكانی كوردستان دەكرد. هەروەها ئیزەدیەكان و ئەهلی حەقەكان كە هەتا ئێستاكەش هەبوونیان بەردەوامە، لەوانەن. هەروەها ئیسماعیلیەكان كە خۆڕاگرییان لە بەرامبەر دەسەڵاتی سەلجووقی و خەلافەتی ئیسلامی دەكرد، كوردستان شوێنی خۆڕاگری و بەرێكخستن كردنی هەرە گەورەیان بوو. لەلایەكی ترەوە راستینەی فەرهەنگی و باوەڕییەكان لە كوردستان جێگای بۆ گەلێك گفتوگۆی فەلسەفی لە دەرەوەی پەرگال(سیستم) دەهێشتەوە. مەدرەسە كۆنەكانی سەردەمی سەلجووقیەكان لە كوردستان لە بواری باس و گفتوگۆی باوەڕی و فەلسەفییەوە لە شوێنەكانی تر كراوەتر بوون. رۆڵی دیارىكەری كوردەكان لە لایەن دەسەڵاتی خوسرەوانی سەفەوییەكانی شێعەوە كەم كرایەوە. سەفەوییەكان كە كوردەكانیان بە مەترسی دەزانی، لەلایەكەوە هەوڵی بەكارهێنانی ئەوانی لە دژی عوسمانییەكان دەدا و لەلایەكی تریشەوە هەوڵی لاواز كردنی ئەوانیان دەدا. لە دەسەڵاتی سەفەوی بەدواوە عەشیرە گەورە كوردەكان لاواز كران. جگە لە چەند خانەدانێكی بەكرێگیراو وەكوو ئەردەلان و موكرییەكان، هەوڵی دوورەپەرێز كردنی ئەوانی تر دراوە. بەڵام سەرەڕای ئەوەش كوردەكان لە پاراستنی رۆڵی خۆیاندا توانایان نیشان داوە و بەتایبەت هاتنە سەركاری زەندیەكان ئەمە نیشان دەدات. لەسەردەمی قاجارەكاندا، عەشیرەتە كوردەكان نوێنەریان لە دەرباری قاجار دا هەبووە و بەتایبەت لە دارۆلسەڵتەنەی(دارالسلگنه) تەورێز و لەلای وەلی عەهد. قاجارەكان زۆرتر لە سەر بنەمای ناكۆكی ساز كردنی لە ناوبەری عەشیرەتە كوردەكان هێزی ئەوانییان كۆنترۆڵ دەكرد. دوابەدوای هاتنی دەوڵەت ــ نەتەوەی مۆدێڕن و قۆناخێكی نوێتر لە دەسەڵاتی خوسرەوانی لە سەدەی بیستەم دا، كوردەكان رووبەڕووی سەركوتكاری، ئینكار و ئاسمیلاسیۆنی فەرهەنگی بوونەوە. لەو قۆناخە بەدواوە، ناسیونالیزمی فارسی ــ ئێرانی هەوڵی دوورەپەرێز كردن و مارژیناڵ كردنی كوردانی داوە. روانگەكانی دەسەڵات لە بەرامبەر كورد، روانگەی ئاسایشی بووە و كورد بە زمانی چەك قسەی لەگەڵ كراوە. سەرەڕای بانگەشەی ئۆممەت لەلایەن كۆماری ئیسلامیەوە، كوردەكان لەم دەسەڵاتەشدا هەر رووبەڕووی رەنگی ناسیونالیستی پەرگال بوونەتەوە و سیاسەتەكانی دەسەڵاتی پەهلەوی لەسەریان بەردەوام بووە. ئەم سیاسەتە جیاوازی ئایینیشی پێوە زیاد بووە و لەگەڵ ئەوەشدا كۆماری ئیسلامی هەرە زۆر هەوڵی ساز كردنی كوردی بەكرێگیراوی داوە. هەوڵی داوە بە پێش خستنی دیاردە نەگریسەكانی وەكوو جاشیەتی، برسی هێشتنەەوە، لەش فرۆشی و مادە هوشبەرەكان كۆمەڵگای كورد لێك بڵاو بكات. دەسەڵاتی ویلایەتی فەقیه، زۆرتر كوردەكانی بەهۆی كوردبوونیان نەك بەهۆی ئایینیان چەوساندۆتەوە. لە روانگەی ئەوانەوە كورد بەهەر شێوازێك پوتانسیەلێكی مەترسییە و پێویستە لاواز بكرێت و لە ناو بچێت. سیاسەتەكانی رژێم بۆ لاواز كردنی كۆمەڵگای كورد لە شوێنی ژیانی كوردە شێعەكان ئەمە دەسەلمێنێت.

فارسەكان ئەگەر چی بەشێك لە كۆمەڵگای زاگرۆسی حیساب دەكرێن، بەڵام بەهۆی داگەڕانیان بۆ خوارەوە و ناوەندی ئێران و تێكەڵاو بوونیان لەگەڵ فەرهەنگی دەشتەكان، لە فەرهەنگی زاگرۆسی دوور كەوتوونەوە. بەتایبەتی بە ئاوێتە بوون بە فەرهەنگی دەسەڵاتی مێزۆپۆتامیای خۆاروو و هەروەها بەهۆی كاریگەرییەك كە دەسەڵاتی خوسرەوانی لەسەریانی كردووە و بە هۆی پرۆپاگەندەكانی نەتەوەپەرەستی، پێوەندیەكانیان لەگەڵ فەرهەنگی زاگرۆسی زۆر لاواز بووە. گەلانی زاگرۆسی وەكوو كۆڵەكەی سەرەكی فەرهەنگ و ژیان لە ئێراندا لەلایەن دەسەڵاتی خوسرەوانی هەمیشە رووبەڕووی هێرش و سەركوتكاری بوونەتەوە. چوونكە فەرهەنگی زاگرۆس، شێوازی دەسەڵاتی خوسرەوانی هیچكات پەسەند نەكردووە و لە لایەكی تریشەوە ریشەدار بوون و كۆن بوونی گەلانی زاگرۆس هەر كات درۆ و پیلانەكانی دەسەڵاتی خوسرەوانی پووچەڵ كردۆتەوە. هەر بۆیەش دەسەڵاتی خوسرەوانی هەبوونی خۆی بە لەناوبردن و دژایەتی كردنی ئەم بەشە سەرەكییەی فەرهەنگی ئێراندا بینیوە. خوسرەوەكان بۆ ئەوەی كە خۆیان سەرچاوەی فەرهەنگ و گەورەیی ئێران نیشان بدەن، پێویستیان بینیوە سەرچاوە راستەقینەكان ویشك بكەن. لەم پێناوەشدا “موغ كوژی” بەڕێوە براوە و لەم پێناوەشدایە كە هێرشی ناسیونالیزمی ئێرانی بۆ سەر ئەم گەلانە بەڕێوە چووە. ناسیونالیزمی ئێرانی لە سەر بنەمای دژایەتی گەلانی ئەم هەرێمە و بەتایبەتی گەلی كورد دامەزراوە.

ــ دووهەم فەرهەنگی باكوور: كاتێك باس لە فەرهەنگی باكوور دەكەین، مەبەستمان تەنیا لە بواری جوغرافیاییەوە باكووری ئێران نیە، چونكوو ئەو گەلانەی لە باكووری ئێراندا دەژین واتە لە سەر شاخەكانی ئەلبورز و بەتایبەت لە بەشی باكووری ئەو چیایانە، بەشێكن لە فەرهەنگی زاگرۆسی. راستینە فەرهەنگی، زمانی و نەریتی گەلانێكی وەكوو گیلەك، مازەنی و تالێشی، پەیوەست بوونیان بە فەرهەنگی زاگرۆس نیشان دەدات. فەرهەنگی باكوور، فەرهەنگی ئەو هۆز و عەشیرەتانەیە كە لە باكووری دەریای خەزەرەوە هەمیشە دەستێوەردانیان بۆ فەلاتی ئێران كردووە و رؤَڵێكی كاریگەریان لە پێكهاتەی فەرهەنگی ئێراندا بینیوە. ناسینی ئەم ئەتنیسیتانە وەكوو بێگانە و داگیركەر زۆر دوور لە راستییە. ئەوانە لە درێژخایەن، بوون بە بەشێكی دانەبڕاو لە راستینەی فەرهەنگی ئەو هەرێمە. ئەگەرچی بە درێژایی ساڵان، ناسنامە و فەرهەنگی خۆیان پاراست بەڵام هەم كاریگەرییان لە سەر فەرهەنگەكانی ئەم هەرێمە بەتایبەتی فەرهەنگی زاگرۆسی دانا و هەم كاریگەریشیان وەرگرت. لە راستیدا مرۆڤ دەتوانێ فەرهەنگی باكووری وەكوو فەرهەنگی سێكاكان ناوزەد بكات. لە مێژووی گەلانی كۆن واتە ئانتیك دا كەمتر قۆناخێك هەیە كە سێكاكانی تێدا نەبێ، بەڵام راستینەی سێكاكان لە گەلانی تر كەمتر ناسراوە و شاراوە ماوەتەوە. ئایا مێژوونووسان و لێكۆڵینەران ئەنقەست سەرپۆش لە سەر راستینەی ئەم گەلە بەكاریگەرە دادەنێن یا نا؟ روون نیە. سێكاكان كە بە ناوە جیاوازەكانی سیت، سكیت، سییەكانی و ئەشكانییەوە دەناسرێن گەلێكی ئاریایی بوون. ئەگەر چی بەشێك لە مێژوونووسان و بەتایبەت توركەكان هەوڵدەدەن كە زمانی ئەوان وەكوو بەشێك لە زمانی ئاڵتایی نیشان بدەن، بەڵام ئەم گەلە نە لە بواری نیژادییەوە زەرد بوو و نە زمانەكەی ئاڵتایی بوو. بۆی هەیە كە سەرچاوەكەیان لە قەفقازەوە هاتیبێت بەڵام وێناچێ كە خەڵكی ئاسیای ناوین بووبن. سێكاكان گەلێكی شەڕكەر و بە فەرهەنگی عەشیرەیی بوون. شەڕكەر بوونی ئەوان نایەتە ئەو واتەیە كە خاوەن فەهەهەنگێكی بەهێز نەبوونە. ئەوان یەكێتی و كۆنفەدراسیۆنی تایبەت بە خۆیان هەبوو. پەیوەست بوونیان بە فەرهەنگی كۆمەڵگای خۆیان و پەیوەندی بەهێزیان لەگەڵ یەكتردا لە كۆمەڵگای كۆندا نموونە بووە. رێوەبەرییەكی نامەركەزی كە بە شێوازێكی زۆر عاقڵمەندانە بەرێوەچووە، بۆتە هۆی بەهێز مانەوەی هەزاران ساڵەی ئەم گەلە. رۆڵی ژنان لە كۆمەڵگا و رێوەبەری ئەواندا هەبووە و تاكوو ئێستاكەش ژنانی عاقڵمەندی سێكا و سیت لە كوردستان وەكوو نموونە دەهێنرێنەوە. لە ناو سیتەكاندا توێژێكی تایبەتی پەروەردەكراوی رێوەبەریان هەبوو كە وەكوو “داه” بەناویان دەكرد. داهەكان مەجلیسێكی رێوەبەرییان هەبوو و هەموو عەشیرەتەكانی سیت لەلایەن ئەوانەوە بەڕێوە دەچوون. وشەی داهیانە وەكوو عاقلمەندیەكی گەورە لەوكاتەوە ماوەتەوە. سیتەكان وێناچێت بە تەواوی لە كۆنفەدراسیۆنی ماناییدا جێیان گرتبێت، بەڵام لە درێژخایەندا لە هاوسەنگییەك لەگەڵ ئەم كۆنفەدراسیۆنە ژیاون. سیتەكان لە هەرێمەكانی زاگرۆس بەجێ بوون و بەشێكیان لەوێ مانەوە. تەنانەت شوێنی گەورەی نیشتەجا بوون و شاریشیان ساز كرد. لەوانە شاری سەقز دەتوانرێ وەك شاری سێكاكان بەناو بكرێت. مادەكان سەركەوتنی خۆیان لە دژی ئاشوورییەكان لە كشاندنی سیتەكان بۆ ناو كۆنفەدراسیۆنی خۆیان دەزانن و بۆ پێكهێنانی ئەوەش هەوڵدانی زۆریان هەبوو. سیتەكانی زاگرۆس، لە قۆناخی پێشكەوتن و سازبوونی گەلاندا، بوون بە بەشێك لە گەلی كورد. وێدەچێت شكاكەكان سێكاكانی كاتی خۆی بووبن. سێكاكان هیچ كاتێك دەسەڵاتی بەهێز و خوسرەوانییان قەبووڵ نەكرد. تەنانەت كوورشی هەخامەنشی بە دەستی ئەوان كوژراوە. یەكێك لەو گرووپانەی كە لە لایەن داریوشی هەخامەنشی كۆمەڵكوژی گەورەی بەسەر هات، سیتەكان بوون. هەڵبەت سیتەكان تەنیا لە زاگرۆس نیشتەجێ نەبوون بەڵكوو لە كۆچبەرییەكی بەرفراوان بەشێك لەوان لە باكووری رۆژهەڵاتی ئێران بەجێ بوون. ئەوانە لە شەڕ لەگەڵ سلووكیەكان واتە یوونانایەكانی دوای ئەسكەندەر لە ئێراندا، توانییان هەموو ئەو جۆگرافیایە لە یوونانیەكان بستێننەوە. ئەوان هەروەها لە شەڕی زۆر گەورە لە دژی رۆمیەكان، داگیركەری ئیمپراتووری رۆمیان راوەستاند. ئەگەر سیتەكان نەبوایەن، دونیای كۆن بە ئاسیای دووریشەوە، دەكەوتە ژێر دەسەڵاتی رۆمیەكان. ئەگەر ئورووپا لە سەردەمی كۆندا نەیتوانی جیهانگیر بێـت بە هۆی شەڕ و تێكۆشانی گەورەی هۆزە سیتەكان هەم لە بەرامبەر یوونانیەكانی پاشماوەی ئەسكەندەر و هەم لە بەرامبەری ئیمپراتووری رۆما بوو. كاریگەری فەرهەنگی و زمانی سیتەكان لە سەر رۆژهەڵاتی ئێران و ئەفغانستان تا رۆژگاری ئەمڕۆش بەردەوامە. چەندین حوكمڕەوایی جیاواز كە لە ئەفغانستان و رۆژهەڵاتی ئێران بەهێز بوون، ریشەی سێكاییان هەیە. لەوانە مرۆڤ دەتوانێ ئیشارە بە كووشانیەكانی سەردەمی ساسانییەكان بكات كە لەگەڵ سێ دەسەڵاتی گەورەی ئیمپراتووری ساسانی و خاقانی توركی ئاسیای ناوین و ئیمپراتووری چین شەڕیان كرد. كاریگەری شەڕكەری و فەرهەنگی سیتەكان لەسەر ئەدەبیات و داستانی ئێران بەهێزە. زۆربەی ناوی پاڵەوانەكانی ناو شانامە، ریشەی سیتیان هەیە؛ زاڵ، رۆستەم، گودەرز، ئەسفەندیار و گەلێك ناویتر. هەروەها فەرهاد، قارەمانی داستانی شیرین و فەرهاد ناوێكی سیتەكانە. داستانی شیرین و فەرهاد لە راستیدا شەڕ و كێشەكانی نیوان فەرهاد كە وەكوو مرۆڤێكی هۆزەكی، جوامێری و پاڵەوانێتی و بایەخە مرۆڤایەتی و عەشقی راستەقینە دەپارێزیت لەگەڵ خوسرەو كە سیمبۆڵی دسەڵات و مادییاتە. فەرهاد، بە عەشقێكی گەورەوە و بە هەڵكەندنی شاخ هەوڵدەدات عەشقی شیرین بە دەست بێنێت، لەكاتێكدا خوسرەو هەوڵدەدا بە مادییات شیرین بكڕێت. خوسرەو بۆ وەدەست خستنی شیرین بە پیلانگێڕییەكی نامەردانە فەرهاد دەكوژێت. لەوانەیە ئەم داستانە باس لە چۆنێتی رووخانی دەسەلاتی سیتەكان بەدەستی ساسانییەكان بكات. زۆربەی سیتەكان باوەڕی چەندئیزەدی و بەتایبەت میتراییان هەبوو و بۆ باوەڕییەكانی تریش كراوە بوون. ئەوان هیچكات زەردەشتی رەسمی مووبەدەكانیان پەسەند نەكرد. سیتەكان لەو ئەتنیسیتانە بوون كە لە ولاتی مادەكان لە بەرامبەر دەسەڵاتی خوسرەوانی و دینی رەسمی خۆڕاگرییەكی گەورەیان كردبوو. زۆربەی ئەو تەریقەتانەی كە لە دژی دەسەڵاتی مووبەدەكان تێكۆشانیان دەكرد، سیتەكانیان تێدا بوون. بۆ وێنە مێژوو باس لەوە دەكات كە باوكی مانی كە ئەندامی تەریقەتی بەرگ سپییەكان بووە، لە عەشیرەی سیت بووە. جگە لەوەی كە سیتەكان بە هەزاران ساڵ خاوەن رۆڵێكی بەرچاو لە ئێراندا بوون، بۆ ماوەی چوارسەد ساڵیش لە هەموو جوغرافیای ئێران و مێزۆپۆتامیادا دەسەڵاتی راستەوخۆیان هەبووە. ئەو چوارسەد ساڵە كە لە لایەن تاریخ‌نووسەكانەوە بە هەڵە وەكوو دەسەڵاتێكی خانەدانی بەردەوام بە ناوی پارت و یا ئەشكانی بەناو دەكرێت لە راستیدا زنجیرەیەك حوكومداری هۆزە سیتەكانە كە بە شێوازی مەجلیسی داه و كەسایەتی رێوەبەری گەورە بەڕێوە دەچوو. سیتەكان هیچ‌كات خاوەن دەربار بە شێوازی خوسرەوانی نەبوون. دەسەڵاتی سیتەكان لە لایەن مووبەدە زەردەشتییەكانەوە بە دەستی ئەردەشیری ساسانی لەساڵی 224ی زایینی بە شێوەی پیلانگێڕی لە ناو چوو. ئەگەر چی بەرفراوانی دەسەڵاتی سیتەكان كەم بووە بەڵام لە رۆژهەڵاتی ئێران و ئەفغانستان و پاكستان سیتەكان حوكمداری خۆیان هەر پاراست. رۆژهەڵاتی ئێران لە راستیدا بەشێكە لە فەرهەنگی سیتەكان، بەڵام ئەم فەرهەنگە رەنگێكی بەرچاوی فەرهەنگی هیندیشی پێوە زیاد بووە. گەلانێك وەكوو بەلووچ و سیستانییەكان نەوەكانی سیتەكانن. تێكەڵاوییەك لە فەرهەنگی سیتەكان، هیندییەكان و فارسەكان لە خۆراسان زەمینەیەكی بەهێزی فەرهەنگی ساز كرد كە لە قۆناخەكانی دواتر كاریگەرییەكی گەورەی لە سەر میژووی ئێران دانا. سیتەكان رووحێكی بەجۆش و زیندوویان هەیە و خوێنێكی تازە و تایبەتمەندییەكی سەرهەڵدەریان هەیە؛ هەر بۆیەش دەسەڵاتی ناوەندی ئێران هەم لە سەردەمی كۆن و هەم لە سەردەمی مۆدێڕن، ترسێكی گەورەی لە سیتەكان و ئەو فەرهەنگ و گەلانەی كە خاوەن ریشەی سێكایین هەیە. سیتەكان جگە لە سەردەمی دوای هەخامەنشییەكان كە بەناوی ئەشكانی بە ناو دەكریت و لە سەردەمی ساسانییەكانیش بە ناوی كوشانی هێزێكی خۆڕاگری و دەستێوەردان لە دژی دەسەڵات و داگیركەری ساسانین، هەرە دوایش دەسەڵاتی خوسرەوانی سەفەوییەكان بە دەسەتی ئەفغانییەكانی بەڕەسەن سیت، رووخا. بەلووچەكان لە لایەن رژێمی پەهلەوییەوە زۆر بە توندی سەركوت كران و كوشتارییان لەسەر بەڕێوە چوو. دوای كۆماری ئیسلامیش بەلووچەكان هەم بە هۆی فەرهەنگی جیاواز و خۆڕاگرییانەوە و هەم بە هۆی سوننی بوونیان بە توندی سەركوت كراون.

سێهەم؛ ئەلەمانە نائێرانییەكان: عەرەبەكان ئەلەمانێكی نائاریایی بەكاریگەر لە مێژووی ئێراندان. ئەگەر چی كاریگەری عەرەبەكان زۆرتر لە هاتنی ئیسلامەوە لێكدەدرێتەوە، بەڵام بەر لە ئیسلامیش عەرەبەكان پێوەندی و كاریگەرییان لە سەر ئێران هەبووە. عەرەبەكانی نیشتەجێی مێزۆپوتامیا لە لایەن دەسەڵاتە شاهەنشا ئێرانییەكانەوە رووبەڕووی هێرش بوونەتەوە. بەڵگەكان یەكەم جار لە سەردەمی دەسەڵاتی سیتەكان باس لە هۆزە عەرەبەكان دەكەن بەڵام بەر لەوەش عەرەبەكان لەگەڵ ئێرانییەكان پێوەندییان هەبووە. عەرەبەكان لەگەڵ ئیمپراتووری رۆمای مەسیحی بەهۆی بازرگانیەوە پێوەندیان خراب نەبووە. بەو هۆیەشەوە بەشێك لە هۆز و عەشیرەتە عەرەبەكان بەتایبەت ئەوانەی كە دەسەڵاتی شارەكانی نێوان سوریا و عێراقیان لە دەست دابوو، بە هاوكاری رۆمەكان لە دژی ئێرانییەكان شەڕیان كردووە. لە سەردەمی ساسانییەكان بەشێك لە عەرەبەكان بەردەوام لەگەڵ ساسانییەكان لە شەڕدا بوونە و چەند تاییفەیەكی عەرەبیش هاوپەیمانییان لەگەڵ ساسانییەكان كردووە. یەكەمین شەڕی گەورەی عەرەبەكان لەگەڵ دەسەڵاتی ساسانی لە سەردەمی شاپووری دووەم ناسراو بە “زول ئەكتاف” رووی داوە. شاپوور بە هاندانی دایكە جوولەكەكەی هێرش دەباتە سەر عەرەبەكانی هەرێمی كەنداو و بە هەزاران عەرەب دەكوژێ یان بە دیل دەگرێت. بە دەستووری شاپوور شانی عەرەبە دیلەكان كون دەكەن و تەنافی لێی تێپەڕ دەكەن. هەربۆیەش شاپوور لە ناو عەرەبەكان بە زول ئەكتاف یان خاوەنی شانەكان دەناسرا. عەرەبەكان كە بەهۆی بازرگانی بەرفراوان و هەروەها ئایدیۆلۆژیای ئیسلام و بەهۆی ژیانی عەشیرەتی خاوەن هێزی گەورە بوون، توانیان زەبری دوایی لە دەسەڵاتی رزیوی ساسانییەكان بدەن و با خۆڕاگرییەكی ئەوتۆ هەموو ئێران بگرنەوە. هاتنی ئیسلام و عەرەب كاریگەرییەكی زۆر قووڵی لەسەر كۆمەڵگا و فەرهەنگی ئێرانییەكان دانا. چ لە بواری فەرهەنگ و زمان و چ لە بواری ئایین و فەلسەفەوە، دەرخستنی ئەلەمانی عەرەبی ــ ئیسلامی ــ فەرهەنگی ئێرانی باواتا دەكات. زمانی فارسی زمانێكە كە بێ وشەی عەرەبی شتێكی ئەوتۆی لێنامێنێتەوە و ئێران و ئیسلامیش لە بواری هزر و ژیانییەوە ئەوەندە تێكەڵ بە یەكترن كە ناتوانی لێكتریان داببریت. ئێرانییەكان نەتەنیا لە عەرەب و ئیسلام كاریگەرییان وەرگرتووە بەڵكوو كاریگەرییەكی زۆریشان لە سەر دونیای ئیسلام داناوە. كۆڵەكەی ئەساسی میعماری ئیسلامی، ئێرانییە و زۆربەی زانایانی فەلسەفە و زانستی دونیای ئیسلام ئێرانین. ئێرانییەكان بە خۆڕاگری عەلەوی كاریگەرییان لە سەر بەشی نارازی عەرەبەكان لە بەرامبەر خەلافەت كردبوو. بۆ وێنە دەسەڵاتی فاتیمییەكانی میسر كە شێعە بوون و دژی خەلافەتی بەغدا، پێوەندییەكی زۆر بەهێزیان لەگەڵ ئێرانییەكان هەبوو. ئێستاكەش ژمارەیەكی زۆر عەربی شێعە لە دەرەوەی ئێران هەیە كە دەوڵەتی ئێران پشتوانیان لێدەكات. ئێرانی ئیسلامی هەم بەهۆی عەرەب نەبوون و هەم بەهۆی شێعەبوون، رەنگێكی جیاواز لە دونیای ئیسلامدایە. لە لایەكەوە فاشیزمی عەرەبی چ لە چوارچێوەی بەعس و چ لە چوارچێوەی دەسەڵاتە خانەدانییەكانی كەنداو دژایەتێكی زۆر لەگەڵ ئێرانییەكان دەكەن و ئێرانییەكان وەكوو مەترسییەكی گەورە دەبینن. بۆ وێنە دەوڵەتی سەددام حوسێن بە هەزاران بنەماڵەی فەیلی لەسەر ناوی ئەوەی كە لە بنەڕەت‌دا ئێرانین لە عێراق بەدەر كرد. لە ئێرانیش‌دا ئەو ناسیونالیزمە كە لە سەر بنەمای گەڕانەوە بۆ سەردەمی خۆسرەوانی كۆن پێشكەوتبوو، ئیسلام و عەرەبی دووژمنی سەرەكی ئێرانییەكان نیشاندەدا. عەرەبەكان لە ئێراندا لەلایەن ناسیونالیستەكانەوە بچووك دەكرێن و وەكوو بێگانە و دوژمن هەڵسووكەوتیان لەگەڵ دەكرێـت. شوێنی نیشتە جێی بوونی عەرەبەكان زۆرتر ناوچە نەوتاوییەكان و بەتایبەت ئوستانی خوزستانە. ئەوە بۆتە هۆی ئەوەی كە ئینگلیسەكان كاری تایبەت لە سەر هەندێك سەرۆك عەشیرەی عەرەب بكەن. لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا ئینگلیسەكان تا رادەیەك پشتیوانییان لە سەرهەڵدانی شیخ خەزعەلی عەرەب دەكرد. بەڵام دواتر بە پێكهاتن لەگەڵ رەزاخان و بۆ بەهێز كردنی ئەو، پشتیان لە شێخ خەزعەل كرد و تێكیان شكاند. لەوكاتە بەدواوە عەرەبەكان بە هەر شێوازێك كە داوای مافە فەرهەنگییەكانی خۆیان بكەن، لەلایەن دەسەڵاتی ئێرانەوە بە بەكرێگیراوی ئینگلیس تاوانبار دەكرێن و زۆر بە توندی سەركوت دەكرێن. زۆربەی عەرەبەكانی ئێران شێعەن و سەرەڕای ئەوەی كە لەگەڵ دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی یەك مەزهەبیان هەیە و سەرەڕای ئەوەی كە لە شەڕی ئێران و عێراق لە بەرامبەر رژێمی سەدام حوسێن خۆڕاگری گەورەیان كرد بەڵام ویلایەتی فەقیه هەر دوورەپەرێزیان دەكات و بە روانگەی ئاسایشی و وەكوو پوتانسیەلێكی جاسووسی بۆ ئینگلیس هەڵسووكەوتیان لەگەڵ دەكات. سەرەڕای ئەوەی كە سامانی گەورەی ئێران واتە نەوت لە شوێنی عەرەبەكان دەردەكەوێت، عەرەبەكان بۆ خۆیان یەكێك لە فەقیرترین گەلانی ئێرانن.

ئەلەمانێكی تری نائاریایی و زۆر بە كاریگەر لە ئێراندا توركەكانن. توركەكان بە پێچەوانەی ئەو شتەی لە مێژوودا باسی لێوەدەكرێت لە سەد ساڵی دەهەمەوە لەگەڵ ئێرانییەكان لە پێوەندی‌دا نەبوون. بەڵكوو پێوەندی توركەكان دەگرێتەوە بۆ زۆر كۆنتر و بۆ سەردەمی ساسانییەكان. ئەو پێوەندیانە بەتایبەت لە سەدەی پێنجەمی زایینی‌دا بەرچاو بوو. خاقانی تورك و خوسرەوی ساسانی، ترسی هاوبەشیان لە سیتەكان هەبوو. هەر بەو هۆیەش سەرەڕای پێكدادانی جار و بارەكی لەگەڵ یەكتری، لە هاوپەیمانی‌دا بوون. نموونەی هەرە بەرچاوی هاوپەیمانی ئەوان لە كوشتنی بەهرامی چووبین دایە. بەهرامی چووبینی مادی، گەورەترین سەرداری سوپای ساسانییەكان لە شەڕ لە دژی رۆمیەكان بوو. لە كاتی ئەودا گەورەترین سەركەوتنەكان سوپای ئێرانی لە دژی رۆمەكان بەدی هات. خوسرەوی نوێ كە دێتە سەر دەسەڵات، بە هان‌دانی هەندێك لە ئەندامانی دەربار سووكایەتی زۆر بە بەهرامی چووبین دەكات. بەهرام، ئیمپراتوور لە سەر تەخت لادەبات و بە جێی ئەو دادەنیشێت. ئیمپراتوور پەنا دەباتە بەر كۆنترین دوژمنەكەی ئیمپراتووری رۆم. ئیمپراتووری رۆم ئەرتەشێكی گەورە بۆ یارمەتی خوسرەو دەنێرێت و لە لایەكی‌ترەوە مووبەدەكان و درەبارییەكان لە دژی بەهرام پیلانگێڕی دەكەن. بەهرام تێك دەشكێت و پەنا بۆ خاقانی تورك دەبات. خاقانی توركیش لەسەر داخوازی خوسرەوی ئێرانی بەهرام دەكوژێت. بەهرام لە راستیدا كوردێك بوو كە بە پیلانی هاوبەشی ئەورووپایی و ئێرانی و توركەكان لە ناو چوو. توركەكان لە دوای ئیسلام پێوەندییەكانیان لەگەڵ ئێرانییەكان بەتایبەت لەگەڵ خۆراسان بەرفراوانتر كردەوە. ئەگەر چی توركەكان بە لەشكركەشیەوە دەناسرێن، بەڵام تایبەتمەندییەكی تری هەرە بەرچاوی ئەوان بازرگانیەك بوو كە لە سەر جادەی ئاوریشم لەگەڵ ئێرانییەكان و دونیای ئیسلام دەیانكرد. هر بۆیەش باكووری خۆراسان یان ئەو شوێنەی كە ماوەراونەهری پێدەڵێن و ئەو شوێنەی كە دەبێتە ئۆزبەكیستان و تاجیكێستانی ئێستا، شوێنێكی ئاوەدان بووە و توركێكی زۆری لێی نیشتەجێ بووە. لەو شوێنە شاری ئاوەدان و بەكاریگەری وەكوو “مەرو”، “سەمەرقەند” و “بوخارا”ی لێی ساز بووە. تێكەڵاوی توركەكان لەگەڵ ئەو فەرهەنگەی كە لە خۆراسان لە تێكەلأبوونی فەرهەنگی سیتەكان و فارسەكان و هیندییەكان ساز ببو، كاریگەری لە سەر ژیان و فەرهەنگی خەڵكی ئەم هەرێمە و لە دواتریش دا لە سەر هەموو ئێران كردووە. ئەم تێكەڵاوییە و ئاڵووگۆڕی فەرهەنگی یەكجار بەرفراوان بووە. بۆ نموونە تاجیكەكان كە میللەتێكی زەردن و لە ئاسیای ناوینەوە هاتوون، ئەمڕۆكە بە زمانی فارسی قسە دەكەن. یاخود ئۆزبەكەكان رەنگی فەرهەنگی ئێرانیان زۆر پێوە هەیە. جگە لە لایەنە فەرهەنگییەكانی سیتی و هیندی لایەنی توركیش لە سازبوونی زمان و ئەدەبیاتی فارسی دەری رۆڵی هەبووە. ئەو بازرگانییەی كە لە ماوەراونەهرەوە لەگەڵ خۆراسان دەكرا، بوو بە هۆی پەیدا بوونی دەوڵەمەندییەكی زۆر لەم ناوچەیە و پێشكەوتنی شارنشینێكی زۆرتر. بۆ نموونە شارێك وەكوو نەیشابوور زۆر لەو سەردەمەدا رۆڵی گێرا. توركەكان كە هەبوون و ژمارەیان لە باكووری خۆراسان رۆژ بە رۆژ زیاد دەبوو، بازرگانی مرۆڤیشیان دەكرد. خولامە توركەكان كە لە دەرباری حكوومەتە هەرێمییەكانی دوای ئیسلام و هەروەها لە خەلافەت دا رۆڵیان دەبینی لەو قۆناخە بەدواوە پەیدا بوون. هەبوونی ئەو خولامانە هەروەها بوو بە هۆی زیندوو بوونەوە نەریتێكی كۆنی دەرەباری خوسرەوانی كە خولامبازییە. ئەو بابەتە تەنانەت لە ئەدەبیاتی ئێرانیدا رەنگی دایەوە و ئەو شتەی كە لە ئەدەبیاتی عیرفانیدا وەكوو شاهید بەناو دەكرێت لە راستیدا خولامە توركەكانن كە زۆر خۆشەویستی خاوەنەكانیان بوون. توركەكان بەر لەوەی كە وەكوو هۆز و عەشیرەتی شەڕكەر روو لە ئێران بكەن، وەكوو هێزێكی بەكاریگەر لەسەر كۆمەڵگا و دەسەڵاتە ئێرانییەكان هاتبوون. بە پێچەوانەی ئەو شتەی كە ناسیونالیستە ئێرانییەكان باسی لێوە دەكەن، توركەكان كاتێكی راستەوخۆ لە سەدەی دەهەم بەدواوە دەسەڵاتیان لە زۆربەی شوێنەكانی ئێران گرتە دەست، وەكوو میللەتێكی بێگانە تەماشایان نەدەكرا. بەر لەوەی كە توركەكان وەكوو هێز هەبوونێكی فیزیكی ـ سەربازی بەرچاویان لە دونیای ئیسلامدا هەبێت كەوتنە ناو دەربار، بەڵام بەهێز بوونی خولامە توركەكان لە دەرباردا ئایا دەگرێتەوە سەر پێوەندە بەهێزە بازرگانیەكانیان لەگەڵ چینی بازرگانی شارەكان كە لەناو دەرباری دەسەڵاتەكاندا دەستڕۆییان هەبوو یان نا؟ پێویستە لێك بدرێتەوە. دەسەڵاتی راستەوخۆی توركەكان لە خەزنەوییەكانەوە دەستی پێكرد. توركەكان كە دواتر ئیسلامیان قەبووڵ كردبوو خۆیان وەكوو فاتیحانی گەورە و نوێی بۆ دونیای ئیسلام دەناساند. تایبەتمەندی هۆزەكی توركەكان نەیدەهێشت كە بەتەواوی دەسەڵاتێكی ناوەندی و بەهێز ساز ببێت. هەم وەزیرە ئێرانییەكان و هەم بەشێك لە شاعیرە دەربارییەكان، هەوڵیان دەدا كە دەسەڵاتی توركەكان رەنگی خوسروانی پێ بدرێـت. بەڵام بەتەواوی سەر نەكەوتن. فردۆسی شاهنامە پێشكەش بە سوڵتان مەحموود دەكات. بەڵام سوڵتان مەحموود گرینگی پێنادات و زۆرتر لە شا ناوی سوڵتان بۆخۆی هەڵدەبژێرێت. قۆناخی هەرە بەهێزی توركەكان لە ئێراندا سەلجووقییەكان بوون. دەرباری سەلجووقیەكان شوێنی شەڕی نەریتی عەشیرەیی و خێڵەكی لەگەڵ نەریتی دیوانی خوسرەوانی دا بوو. سەلجووقییەكان بە هۆی پێوەندی كۆنیانەوە لەگەڵ توركە یەهوودییەكانی خەزەرەوە، شوێنێكی تایبەتیان دەدا بە یەهوودییەكان لە دەرباری خۆیاندا. كاریگەری یەهوودییەكان لە لایەكەوە دەبوو بە هۆی فراوانتر بوونی دەسەڵاتی دەربار لە دژی دەسەڵاتی هۆز و هەروەها بەرفراوانتر بوونی بازرگانی و كاریگەری یەهوودییەكان لە بازاری شارێكی گەورە وەكوو ئەسفەهان. هیچ دەسەڵاتێكی توركی بە وێنەی سەلجووقییەكان، دەربارێكی پڕ لە پیلانگێڕی و ناكۆكیان نەبووە. ئەوەش بەوردی شەڕی ناوبەری لایەنەكان لە دەرباردا نیشان دەدات. بۆ دەسەڵاتی توركەكان خاڵی باوەڕی و ئایدیۆلۆژیكی زۆر گرینگ نەبوو، بەڵام چ كەسانێك و بە چ هۆكارێك سەلجووقییەكانیان هاندەدا كە هێزە نارازییەكانی ناو كۆمەڵگای ئێران و بەتایبەت شێعە عەلەویەكان سەركوت بكەن، پێویستی بە لێكۆڵینەوەیە. لە هەموو سەردەمی دەسەڵاتی غەزنەوی و سەلجووقییەكاندا، خۆراسان شوێنێكی بەهێز و ئاوەدان بوو. ئەو هێز و ئاوەدانییە لەسەردەمی نیزامولمولك هەوڵ درا زۆرتر بۆ ناوەندی ئێران و بەتایبەت بۆ ئەسفەهان، یەزد و كرمان بگوازرێتەوە. ئەو هەوڵدانە بەشێك بوو لە هەوڵ بۆ ناوەندی كردن و برۆكراتیزەتر كردنی دەسەڵاتی سەلجووقییەكان. ئەوە بە هۆی كۆبوونەوەی زانست و دەوڵەمەندی لە شارەكانی خۆراساندا بە راحەتی پێكنەدەهات. هاتنی مۆغۆلەكان ناوەندێتی و بەهێز بوونی خۆراسانی لە ناو برد. هاتنی مۆغۆلەكان هەروەتر بەهۆی موسڵمان نەبوونیان مەودای بۆ هەڵسووكەوتی بەرفراوانتری دژبەرانی خەلافەت و خۆبەڕێكخستن كردنیان كردەوە. مۆغۆلەكان شێوازی حوكومداری عەشیرەییان هەبوو و هیچ كات ناوەندێكی دەسەڵاتی بەهێزیان ساز نەكرد. هەروەها بە لە ناو چوونی ناوەندی خەلافەتی بەغدا لە لایەن مۆغۆلەكانەوە قۆناخێكی تر لە دونیای ئیسلامدا دەستی پێكرد. توركەكان لەمەو بەدوا بەردەوام لە تاریخی سیاسی و دەسەڵاتی ئێراندا رۆڵێكی بەرچاویان هەبووە. هاتنی تەیمووری لەنگ، حكوومەتی توركمانەكان و هەرەدواییش سەفەویكان و دواتریش قاجارەكان و پەهلەوییەكانیش بەشیك بوون لەو مێژووە كە توركەكان تێدا خاوەن رۆڵێكی سەرەكی بوون. توركەكان نەك هەر لە بواری دەسەڵاتەوە بەڵكوو لە بواری فەرهەنگی ژیانیشەوە، كاریگەرییەكی بەرفراوانیان هەبووە. نیشتەجێ بوونی بە سەدان هۆزی توركمان لە جوغرافیای ئێراندا، بواری دیمۆگرافی ئێرانی بە گشتی گۆری. ئەگەرچی لە هەندێك شوێن توركمانەكان لەگەڵ خەڵكی هەرێمەكەدا توانەوە، لە زۆر شوێنیش زمانی ئەوان وەكوو زمانی سەرەكی گەلی هەرێمی پێهات. بۆ وێنە لە ئازەربایەجان كە ئەمڕۆ خەڵك بە زمانی توركمانی ئازەری قسە دەكەن زۆربەی خەڵكەكەی لە بواری نەژادییەوە تورك نین. بەشێك لە توركمانەكان فەرهەنگ و باوەڕی كۆنی گەلی هەرێمی زاگرۆسیان وەرگرت و وەكوو هێزێكی دژبەریان لێهات. بۆ وێنە بەشێك لە توركمانەكان بوون بە ئەهلی حەق و بەڕادەی كوردە ئەلحەقەكان چەوسێنراونەوە و هێرشیان كراوەتە سەر. چەندین هۆز و عەشیرەی گەورەی توركمان شێعەتییان قەبووڵ كرد و بەیەكەوە لە هاوپەیمانی قزڵباش و بە فەرماندەیی شا ئیسماعیل، هەم دەسەڵاتی سەفەوییان دامەزراند و هەم لە دژی عوسمانییەكان شەڕی گەورەیان بەڕێوە برد. ئەوانە دوابەدوای سەقامگیر بوونی دەسەڵاتی سەفەوی و بەهێز بوونی دینی رەسمی دەرباری لە لایەن شا عەباسەوە وەكوو مەترسی بینران و بە شێوازێكی پیلانگێڕانە سەركردەكانیان یا كورژان و یان عەشیرەتەكانیان بۆ شوێنی دوور گواسترانەوە. ئەم عەشیرەتانە هیچ كات بە تەواوی نە لەگەڵ تەشەیوعی سەفەوی دەرباری و نە لەگەڵ شێوازی خوسرەوانی سەفەوی رێك نەبوون. لە لایەكی ترەوە توركەكان وەكوو دواترین ئەلەمانی كۆچبەری بۆ ئێران بە هۆی قوولأنەبوونی ریشەیان لە تاریخی كۆنی گەلانی ئەم هەرێمەدا، هەمیشە وەكوو باشترین زەمینە بۆ بەرێوەبردنی سیاسەتی دەسەڵاتخوازی بینراون. نوێترین قۆناخی خوسرەوانی وەكوو دەسەڵاتی پەهلەوی بە دەستی ئەفسەرێكی بە رەچەڵەك تورك دامەزرا. لە لایەكی ترەوە بەشێكی گەورەی ناسیونالیزمی ئێرانی لە لایەن توركەكانەوە پەرەی پێدرا. ئەحمەدی كەسرەوەی و بەدەیان رۆشنبیری دیكە كە زمانی پرۆپاگەندەی سەرەكی ناسیونالیزمی ئێرانی بوون، توركن. توركەكان هەروەها بەشێكی بەرچاو لە بورژووازی بازرگانی و شارەكانی ئێران لە خۆوە دەگرن. ئەو لایەنەی كە وەكوو بازاری سونەتی بەناو دەكرێت و لە هاوپەیمانییەكی بەهێز لەگەڵ مەلاكاندان، بەشێكی زۆری لە ئازەرییەكان پێك دێت. بەشێكی لە مەلا هەرە گەورە و بەكاریگەرەكان و لە پلەی ئیجتیهاد دا، ئازەرین. ئازەرییەكان هەروەها لە سیستمی چەكداری و بەتایبەت لە سوپای پاسداراندا شوێنێكی تایبەتیان هەیە. بورژوازی و سیاسەتمەدارانی ئازەری بەشێكی دانەبڕاو لە دەسەڵاتی ویلایەتی فەقیهن. ئەوانە پەرەسەندنی دەسەڵات و دەوڵەمەندی خۆیان هەم لە مانەوە و بەهێز بوونی ویلایەتی فەقیه و هەم لە مانەوە و بەهێز بوونی خیتابی ناسیونالیزمی ئێرانی دا دەبینن. چوونكوو هەبوونی دەسەڵاتێكی بەهێزی خوسرەوانی دێتە واتای بە هێز بوون و كاریگەر بوونی بورژوازی ئازەرییكانیش. هەر بۆیەش بورژوازی و سیاسەتمەداران و فەرماندە ئازەرییەكان رۆڵێكی گەورەیان لە بەردەوام بوونی سیاسەتی نكۆڵی و سەركوتكاری گەلان و بەتایبەت گەلی كورد هەیە. بەرپرسیارە ئازەرییەكان زۆر جار هەر دووكارتی ناسیونالیزمی توركی و ناسیونالیزمی ئێرانی بۆ بەرژەوەندیەكانی خۆیان بەیەكەوە بەكار دێنن. لە لایەكەوە ناسیونالیزمێكی ئێرانی كە تێكەڵاو بە لایەنی بەهێزی دینیشەوە دەكرێت، دەبێتە هۆی كانالیزە كردنی هەموو هێزی گەلی ئازەری لە خزمەت پەرگالی ناوەندی لە ئێراندا و لەلایەكی تریشەوە ناسیونالیزمی توركی ناكۆكی ناوبەری گەلی ئازەری و كورد زیاد دەكات و هێزێكی كۆنترۆل لە بەرامبەر گەلی كورد دادەمەزرێنێت. چینی دەسەڵاتداری بورژوازی ئازەری هەمیشە و دایم هاندەری پێوەندی ناوبەری دوو وەڵاتی ئێران و توركیایە. دەستی دەوڵەتی شاراوەی توركیا لە ئازەربایەجانی ئێران لە دژی گەلی كورد لە هەر شوێنێكی ئێران زیاترە. هەر كاتێك كە بزووتنەوەیەكی كوردی مەترسیدار لە ئارادابێت، كاربەدەستە توركەكان لە ناو دەسەڵاتی ئێراندا دەكەونە جموجۆڵەوە و هەموو مییەكانیزمەكانی ناوخۆیی و دەرەكی بۆ سەركوتكردنی گەلی كورد بەكار دەهێنن. لە خۆڕا نیە هەموو ئەو كاربەدەستانەی كە بە جۆرێك موخاتەبی بزووتنەوە كوردەكان و كێشەی كوردن لە پەرگالدا، لە ناو توركەكان هەڵدەبژێردريََن. ئەو مییەكانیزمانە وا بە ژیرانەوە پێك دێن كە هیچ كات نەبێتە هۆی ساز بوونی بزووتنەوەیەك لە ناو توركەكان بۆ خۆی دا. بۆ نموونە ناسیونالیزمی توركی كە بەدەستی هاوبەشی دەسەڵاتدارانی ئازەری و دەوڵەتی توركیاوە پەرەی پێدەدرێت، هیچ كات رووی دژایەتی لە ناسیونالیزمی ئێرانی و دەوڵەتی ناوەندی نیە و هەموو دژایەتییەكەی رووی لە گەلی كوردە.

لە لایەكی تریشەوە ئازەرییەكان لە بواری نفووسەوە دووهەمین گەلی ئێرانن و خاوەنی شاری گەورەن و لە شارە گەورە فارسەكانیشدا بە جێ بوونە. دیاردەی شارنشینی لە ناو ئازەریەكاندا جگە لەوەی كە گەورە بوونی بورژوازی لەگەڵ خۆی هێناوە، لە لایەكی تریشەوە دوو دیاردەی جیاوازی ناوبەری گووندنشینان و شارنشینانی ئازەری و لە لایەكی تریشەوە دیاردەی چینە ناوین و فەقیرەكانی شاریشی ساز كردووە. ئەم دوو دیاردەیە و پێوەندی ئازەریەكان لەگەڵ كۆماری ئازەبایەجانی رووسیادا، بوو بە هۆی ئەوەی كە یەكەمین بزووتنەوە چەپەكان لە لایەن ئازەرییەكانەوە لە ئێراندا ساز ببێت. ئەوە كاریگەرییەكی زۆری لە سەر بزووتنەوە سیاسییەكانی ئێراندا هەبوو. لە لایەكی تریشەوە لەشارە ئازەرییەكان بە هۆی هەبوونی نەریتی قزڵباشەكانەوە و هەروەها چینێكی ناوینی نارازی هزری شێعەی شێخی كە لایەنگری گۆڕانكاری بوون لەگەڵ شێعەی موتەشەریعە كە شێعەی سەفەوی بوو، بەردەوام لە ناكۆكی دابن. لە شارە ئازەرییەكاندا هەڵوێستێكی روونتر و رادیكاڵتر سەبارەت بە دەسەڵاتەكان لە ئارادابوو و دەبوو بە هۆی دینامیزمێكی گەورەتر. هەر بۆیەش ئازەرییەكان هەم لە شۆڕشی مەشرووتە و هەم لە شۆڕشی ساڵی 57 رۆڵێكی بەرچاویان هەبوو. بە دوای كۆماری ئێسلامیش هەندێك لایەنی شێعەی دژ بە ویلایەتی فەقیه كە ریشەی شێخییان هەبوو، هاتنە ئاراوە. لەوانە بەناوبانگترینیان “جونبشی موسلمانانی موبارز” بوو كە رێبەرەكەی ئایەتۆلا “شریعتمداری” بوو. ویلایەتی فەقیه و بەتایبەت كاربەدەستە ئازەرییەكان لە ناو دەسەڵات و بورژوازی ئازەری، تێكۆشانێكی تایبەتیان بۆ ساز كردنی حاكمیەت لە سەر ئازەرییەكان بە رێوە بردووە. لە ئەنجامی ئەو تێكۆشانەدا، ئازەرییەكان هەم وەكوو گەل لە زۆربەی مافە ناسنامەیەكەیان بێبەشن و هەم خاوەن هیچ رێكخستنێكی سیاسی بە هێز لە دەرەوەی پەرگال نین. كوردەكان زیاتر لە هەر گەلێك لە ئێراندا لەگەڵ ئازەرییەكان لە پێوەندی دان. لە ماكۆوە هەتا هەمەدان، زۆربەی شار و لادێیەكان یان لە نێوان كورد و ئازەری هاوبەشن و یا ئەو دوو گەلە جیرانی یەكترین. هەر بۆیەش تێكۆشانێكی دیمۆكراتیك لە رۆژهەڵاتی كوردستان بە بێ لە بەر چاو گرتنی راستی گەلی ئازەری و پێوەندییەكانی نێوان گەلی كورد لەگەڵ ئەو گەلەدا و بە بێ لە بەرچاو گرتنی چینە دەسەڵاتدار و بورژوازی ئازەری و كاریگەری ئەوان لە پەرگالی دەسەڵاتدا و هەروەها بە بێناسینی راستینەی ناسیونالیزمی توركی هاوبەشی ئەو لەگەڵ ناسیونالیزمی ئێرانی مومكین نابێت. لە رۆژهەڵاتی كوردستان ئەو پرۆژانەی كە لەسەر بنەمای داڕشتنی سنوور لە نێوان كورد و ئازەری لە سەر بنەمای قووڵكردنەوەی كێشەكانی نێوان ئەو دووگەلە بوون، تەنیا و تەنیا زەرەری گەلی كورد و تێكۆشانی دیمۆكراسی تێدا دەبێت.

شوێنە ناوەندیەكانی ئێران:

شوێنە ناوەندییەكانی ئێران و خەڵكی نیشتەجێی ئەو شوێنە لە پێوەندی هەر سێ بەشی فەرهەنگی و بە پێكهاتەیەكی تایبەتەوە ساز بووە. ناوەندی ئێران دوو سەحرای گەورەی دەشتی كەویر و كەویری لووتی لێیە. رێگایەكی بازرگانی گەورە لە مێژوویەكی زۆر كۆنەوە لە باكوور و ماوەراونەهرەوە لەو شوێنە ناوەندیانەوە بەرەو دەریای عومان و كەنداو دەچوو. بە شێوازی تەبیعی نفووسی ئەم شوێنە كەمە بەڵام بە هۆی بازرگانیەوە، شاری گەورەی لێی ساز بووە و بازارە گەورەكانی لە خۆیدا كۆكردۆتەوە. هەروەها بۆتە هۆی پەیدا بوونی پەرگالێكی تایبەتی ئاو و ئاوداشتن بە ناوی كارێز واتە قەنات. هەروەها لە سەر رێگا تیجارییەكان كاروانسەرای گەورەی لێی ساز بووە. پارسە هەخامەنشییەكان بە هۆی ئەوەی كە شوێنێكی نیشتەجێ بوونی تایبەت بە خۆیان نەبوو، زۆرتر روویان لەو هەرێمانە كردووە. لە مێژوودا هیچ شوێنێكی تایبەت لە شاخەكانی زاگرۆس وەكوو شوێنی تایبەتی فارسەكان بەناو نەكراوە. تەنیا تەورات شووش و ئەنشان واتە ئیلام وەكوو ولاتی فارسەكان دەناسێنێت كە سابیت بووە ئەو شوێنە تەنیا لە قۆناخێكدا فارسەكان داگیریان كردووە و هیچكاتێك ولاتی فارسەكان نەبووە. یوونانیەكان وەڵاتی پەرشیا وەكوو كەنارەكانی كەنداو بەرەو ناوەندی ئێران دەناسن. زمانێكی كە كاتی خۆی خەڵكی شوێنە ناوەندییەكانی ئێران قسەیان پێكردووە دیار نیە. ئەگەر ئەوە قەبووڵ بكەین كە بە شێوازێك لە زمانی فارسی قسەكراوە، ئەو فارسیە لە فارسی ئەمڕۆ زۆر جیاوازتر بووە. ناسیونالیستە ئێرانییەكان دەیانهەوێت زمانی ساسانییەكان وەكوو فارسی كۆن نیشان بدەن. بەڵام لە راستیدا زمانی ساسانییەكان واتە پەهلەوی شێوازی كۆنی زاراوەی فەیلی كوردی ئێستایە. تەنانەت سوهرەوەردی جار و بارە خوسرەوە ساسانییەكان وەكوو فهوولییون واتە فەیلییون بەناو دەكات. ئەو پێشكەوتنانە كە وەكوو شارنشینی گەورە لە ناوەندی ئێران هەیە، پەیوەست بوونێكی زۆری بە پێشكەوتنەكانی خۆراسانەوە هەیە. پێشكەوتنی زانست و بازرگانی و ئەدەبیات لە خۆراسان، بەرەبەرە و قۆناخ بە قۆناخ بەرەو ناوەند گوێزرایەوە. یەزد، كرمان، ئەسفەهان، شیراز و هەرە دوایی تاران ویرسیۆنەكانی تری پێشكەوتنی خۆراسانن. بەر لە ئیسلام لەم شوێنانە پێشكەوتنی زۆر گەورە لە بەرچاو نیە. دەبێ كە چەند شار و شارۆچكەیەك هەبووبێت، بەڵام هیچ یەك لەوانە كاریگەری زۆریان نەبووە. بەتایبەت لە سەردەمی ساسانییەكاندا باس لە هەبوونی شارستانیەتی پێشكەوتوو ناكرێت. ئەو شتەی كە ئەمڕۆكە وەكوو شارنشینی لە ئێران بەناو دەكرێت، پەیوەست بەو خاڵەوەیە كە چۆن وەزیرە ئێرانییەكان هەوڵیان داوە ئەو شوێنانە بكەن بە ناوەندێكی دەسەڵات. پێشكەوتن و گەورە بوونی شوێنێك وەكوو ئەسفەهان وەكوو مۆدێلێكی شارنشینی لە ئێرانی دوای ئیسلام دا لە سەردەمی سەلجووقی و لە سەردەمی نیزامولمولك پێشكەوتووە. پێویستە خۆراسان وەكوو شوێنی سازبوونی فەرهەنگی ناوەندی ئێران بناسرێت. ئەو زمانە فارسییەی كە ئەمڕۆكە زمانی رەسمی ئێرانە، لە خۆراسان پەرەی سەندووە. ئەگەر چی ناسیونالیستە ئێرانییەكان بەدرۆ باس لە عەزەمەتی فەرهەنگی پارسەكان بەر لە ئیسلام دەكەن بەڵام لە راستیدا فارسەكان بەهاتنی ئیسلام و بە پێوەندی لەگەلأ فەرهەنگی هێند و سێكایی و دواتریش توركی دەوڵەمەندییەكی زمانی، ئەدەبی، فەلسەفی و زانستییان لە خۆراسان ساز كرد كە دواتر و بەتایبەت بە لاواز بوونی خەلافەتی ئیسلامی لە هەموو شوێنێك بڵاو بوو. زۆربەی وەزیرەكانی ئێرانی، فیلسووفەكان، زانایان، شاعیران و عارفان خەڵكی خۆراسانن. لە خۆراسان هەروەها بە كەڵەكە بوونی سامانێكی زۆر لە رێگای تیجارەتەوە، سەرمایەدارییەك سازبوو كە دواتر بۆ ناوەندی ئێران گوازرایەوە. خۆراسان هەروەها شوێنی كۆبوونەوەی زۆر یەك لە بیر و بۆچوون و فەلسەفە و تەریقەتە دژبەرەكانی دەسەڵاتی خەلافەت بوو. هەر بۆیە لەو سەردەمەدا بەشێكی زۆر لە هێزە سیاسییەكان هەوڵی خۆبەرێكخستنكردنیان لەو شوێنەدا دەدا. تەنانەت عەباسیەكان بە هێزی خۆراسانییەكانەوە خەلافەتیان گرتبووە دەست. رۆڵی دیاریكەری خۆراسان بە هێرشی مۆغۆلەكان كەم بووە و لەمەو بەدوا رۆڵی ناوەندی ئێران پێشكەوت. هەڵاتنی بەهەزاران زانا، شاعیر، سەنعەتكار و بازرگان لە خۆراسانەوە بۆ ناوەند كە هەم بە هۆی سەحرای گەورەوە زۆرتر پارێزراو بوو و هەم لە كۆنەوە ئەو كەسانەی خەیاڵی زیندوو كردنەوەی نەریتی خوسرەوانیان هەبوو وەكوو مووبەدەكان و وەزیرەكان و یەهوودییەكان خویان تێدا بە جێی كردبوو و كاری تایبەتیان بۆ دەكرد، بوو بە هۆی ئەوەی كە زۆر یەك لە یارییە سیاسییەكان لەم ناوەندە بسووڕێتەوە. لە خۆڕا نیە كە تەیموور هەوڵی لە ناوبردنی ئەسفەهان و بەرجەستەكردنی سەمەرقەند دەدات. هەروەها سەفەوییەكان دوای سەقامگیر بوونیان، ئەسفەهان دەكەن بە ناوەندی خۆیان. سازبوونی تارانیش لە راستیدا هەڵاتنی قاجارەكان لە یارییە سیاسییەكانی ئەسفەهانە. تەنانەت قاجارەكان بەشێك لە دەسەڵاتی سیاسییان لە ژێر ناوی وەلی عەهدەوە گواستبووە بۆ تەورێز. یانێ دەسەڵاتی سیاسی لە دوو مەركزی “دارۆلحكوومەی تاران” و “دارۆلسەڵتنەی تەورێز” بەڕێوە دەچوو. دوابەدوای بەرز بوونەوەی فەرهەنگی رۆژئاوایی، ناسیونالیزمی ئێرانی و دەسەڵاتی خوسرەوانی دەوڵەت ـ ملیللەت، تاران بوو بە گەورەترین شار. بەڵام ئەوەی راستی بێت، رێچكەی شارێكی بە بازار و تیجارەتی گەورە كە بازارییەكان لە دەسەڵاتدا دەستیان هەبێ و شێوازێكی دیوانی و خسرەوانی دەسەڵاتی تێدا بەڕێوە بچێت، رێچكەی ئەسفەهان بوو كە تاران بەدوای دا رۆییشت. ئەسفەهان ئەو گەورە شارە بووە كە وەكوو نیوەی جیهان و شوێنی دامەزراندنی شارنشینی خوسرەوانی بوو. ناوەندی ئێران هەر چەند لە بواری سرووشتیەوە فەقیرترین شوێنی ئێرانە، بەڵام هەموو سەروەت و سامانی ئەم ولاتە لە شارە گەورەكان و دەورووبەری ئەوان كۆبۆتەوە. دەسەڵاتی دەوڵەت ـ نەتەوە خیتابی ناوەند و پەراوێز(حاشیە)ی زۆر زۆر بەهێز كردووە و ناوەند وەكوو شوێنی بەرێوەبردنی كۆلۆنیالیزمێكی ئابووری، سیاسی و فەرهەنگی بۆ پەراوێزی لێهاتووە. ئەم دیاردەیە لە سەردەمی پەهلەوییەوە زۆر بەهێز بوو و بەهاتنی كۆماری ئیسلامی بەهێزتر كرا. رووحانیەت وەكوو رێوەبەڕی سەرەكی ویلایەتی فەقیه، دیاردەیەكی شارییە و رووحانییەكان هەركات لە فكری كۆكردنەوەی دەسەڵات لە شارەگەورەكان و بە هێز كردنی ئەودان. بەتایبەت شارە ناوەندییەكانی ئێران ناوەندی ئەم دیاردەیەن. شاری قوم كە ناوەندێكی پەروەردە كردنی ئایەتۆلاكانە، بۆ خۆی شارێكی ناوەندیی ئێرانە. لە لیتەراتۆر و زیهنیەتی دەسەڵات لە ئێراندا هەموو ئێران موڵكی ناوەندی ئێرانە. لە راستیدا ئێرانی ئەسلی لەو زیهنییەتەدا، ناوەندی ئێرانە. هەر بۆیەش چ وەكوو بزووتنەوە، چ وەكوو كۆمەڵگا و چ وەكوو تاكەكەس كاتێك هی ناوەند نەبیت هەر دوورەپەرێزیت و هیچ مافێك و بەشدارییەكت نابێت. ئەو زیهنیەتە نەتەنیا لەسەر دەسەڵات بەڵكوو لە سەر هەموو لایەنە سیاسییەكانی ئێران بە چەپ و راستەوە زاڵە. هەر بۆیەش تەنیا تێكۆشان و رووداوەكانی ناوەند وەكوو تێكۆشان و رووداوی گرێدراوی ئێران دەبینرێت و گرینگی پێدەدرێت. ئەو تێكۆشانانەی كە لە شوێنەكانی تری ئێران دەكرێن تەنیا وەكوو یاخی بوون و دژایەتی لێكدەدرێنەوە و لەلایەن هەموو بۆ چوونە سیاسییەكان چ لە ناو خۆ و چ لە دەرەوەی دەسەلات مەترسیدار دەبینرێن و سەركوت كردنیان رەوایی پێدەدرێت. ناوەند هەروەها شوێنی فەرهەنگی سەردەست و شارستانیەتی گەورە دەبینرێت. فەرهەنگەكانی دەرەوەی ناوەند وەكوو سەرەتایی، وەحشی و دواكەوتوو لە قەڵەم دەدرێن و هەوڵی ئاسمیلەكردنیان دەدرێت. ئەگەر بە رەسمیش نەگوترێت، ناوەند بە دەسەڵات و شارستانییەتەكەیەوە هەموو زمانەكانی تر، زاراوەیەكی لاواز لە زمانی ناوەندی دەبینێت و هەوڵی پاك كردنەوەیان دەدات. ناوەند میسیۆنی دەستەمۆ كردن و مەدەنی كردنی(نیوە ئینسانەكانی) پەراوێزی بۆ خۆی داناوە. هەر لەو بوارەشەوە سیاسەت، دەسەڵات، كۆمەڵگا، شارنیشینی و كەسایەتی تایبەت بەمەركەزی راهێناوە. گواستنەوەی مەیدانی دەسەڵات بۆ پەراوێز و لەناو بەردنی وتاری ناوەند و پەراوێز و بەكاریگەر كردنی هەموو شوێنەكانی ئێران بەتایبەت هەموو ئەو فەرهەنگانە كە وەكوو كۆڵەكەی سەرەكی و ئەلەمانی بنەمایی ئێران لێكدەدرێنەوە، بنەماییترین چەقی خەباتی دیمۆكراتیكە.

دەسەڵات

كۆماری ئێسامی ئێران وەكوو دەسەڵاتی هەنووكەیی نابێت وەكوو دیاردەیەكی سی ساڵانە و لە ئەنجامی شۆڕشی ساڵی 1357 هەتاوی لێك بدرێتەوە. شۆڕشی ساڵی 57 رژێمێكی نوێی هێنا ئاراوە بەڵام ناوەڕۆكی دەسەڵاتی ئەم رژێمە ریشەیەكی زۆر قووڵی لە نەریتی دەسەڵات و فەلسەفەی سیاسی مێژووی دەسەڵاتداری لە ئێراندا هەیە. بوارە جیاوازەكانی دەسەڵات و سیاسەت لە ئێراندا ئەمانەن:

ویلایەتی موتڵەقەی فەقیه: ویلایەتی فەقیه لە كۆماری ئیسلامی ئێراندا شێوازێكی مودەریسی دینی نیە. بەڵكوو بەتەواوی شێوازێكی دەسەڵات و دەسەڵاتدارییە كە زۆر ژیرانە ئاوێتەی دین كراوە و ریشەی داكوتاوە. ویلایەتی فەقیه بۆ یەكەمجار لە سەدەی 19 هەم و سەردەمی دەسەڵاتی قاجارەكاندا لە لایەن چەند مەرجەعێكی شێعە، وەكوو میكانیزمێكی دەستێوەردان و بەشدار بوون لە سیاسەت و دەسەڵاتدا بە كار هێنرا. ئەو كاتە ویلایەتی فەقیە زۆرتر وەكوو شێوازێكی چاوەدێری شەرعی لە سەر سیاسەت و دەسەڵات دەنرخێنرا كە بە هۆی ئەو مەودایەی كە لە نێوان دەسەڵاتی قاجار و چینی ناوینی سوننەتی و بەتایبەت تویژی رووحانیەت و دەوڵەتدا وەدی هاتبوو، ساز كرا. دوابەدوای رۆژئاوایی بوونی دەسەڵاتی مەحممەد رەزاشای پەهلەوی، ویلایەتی فەقیه لە لایەن خومیەنییەوە وەكوو شێوازی حكوومەتی راستەوخۆی مەلاكان بەناوی ویلایەتی موتلەقەی فەقیه تەفسیر كرایەوە. ئەمە رووكەشی سیاسی و مێژوویی ئەم بابەتەیە. بەڵام لە بواری هزریدا ریشەی راستەقینەی ئەم شێوازە دەسەڵاتە دەگەڕێتەوە سەر نەریتی دەسەڵاتی پیرۆزی شاهەنشاهی خوسرەوانی لە ئێران. وشەی ویلایەت وەكوو دەستەواژەیەكی عەرەبی لە لایەن “سوهرەوەردی”ەوە بەكار هاتووە. سوهەرەوەردی، ویلایەت وەكوو چاوەدێرێك لە بواری شایستەبوونی رووحی واتە كاریزمایەكی ئیلاهی، پێناسە دەكات. هەر چەندە عاریفە سۆفییەكان، هەوڵ دەدەن ئەو پێناسەیەی سوهرەوەردی وەكوو شتێكی بێ پێوەندی بە دەسەڵاتەوە نیشان بدەن و تەنیا رۆڵی مورشیدی تەسەووفی پێبدەن، بەڵام لە راستیدا فەلسەفەی سووهرەوەردی باس لە شێوازێك لە دەسەڵات دەكات كە ریشەی نەریتی ئێرانی هەیە. سووهرەوەردی ئەو فەلسەفەیەی خۆی وەكوو “حیكمەتی خوسرەوانی” بەناو دەكات. خوسرەو ناوی گشتی شای گەورە لە ئێراندایە. وەكوو قەیسەر بۆ رۆم و تەزار بۆ رووسەكان. خوسرەو واتە شاهەنشا كەسایەتییەكە كە خاوەن جەوهەرێكی نەژادی و پاشایەتییە. واتە خاوەن هێزێكی خواپێداوی رێوەبەرییە كە لە خوێنی خانەدانی ئەودا هەیە و خوسرەو لە مرۆڤەكانی تر جیا دەكاتەوە. ئەو هێزە خوا پێداوە كە هاوكات خوسرەو وەكوو نیوەخوایەك لێدەكات، لە ئەدەبیات و میتۆلۆژی دەسەڵاتی ئێرانیدا “فەرەهی ئیزەدی” پێدەگوترێ. لە نەریتی شێعەی سەفەویدا تەنیا كەسێك دەتوانێ خاوەن دەسەڵات بێ كە “فەرەهی ئیزەدی” هەبێ واتە “فەرەهمەند” بێت. دامەزرێنەرانی هزری ویلایەتی فەقیه لە سەدەی نۆزدەهەم بە دوا هەتا كاتی خومەینی، قۆناخ بە قۆناخ ئەو فەرەهی ئیزەدییان لە كەسایەتی پاشا بۆ كەسایەتی ئایەتۆلا گواستەوە. دیتنی راستینەی نەریتی خوسرەوانی بە مەبەستی باشتر تێگەیشتن لە شێوازی رێوەبەرییەكی ئاسمانی موتلەق لە رۆژگاری ئەمڕۆ بە پێویست دەبینین.

لەو مێژوویە رەسمیەی كە لە ئێراندا باسی لێوە دەكرێت هەوڵ دەدرێت شا وەكوو ئەلەمانی سەرەكی رێوەبەری هەرە كۆن نیشان بدرێ و رەنگێكی میتۆلۆژیكی پێ دەدرێت. لە راستیدا شاهەنشا وەكوو ئەو شێوازە دەسەڵاتەی كە هەموو هێز لە كەسایەتییەكدا كۆ دەبێتەوە بە هاتنە سەر دەسەڵاتی داریووشی هەخامەنەشی دەسەتی پێكرد و شێوازێكی رێوەبەری بێگانەیە و بۆ دامەزراندن و بەردەوام بوونی ئەو هەوڵی تایبەت دراوە. شێوازی رێوەبەری شاهەنشاهی هیچ پێوەندییەكی بە نەریتی دەسەڵاتی گەلانی ئاریایی ـ زاگرۆسییەوە نیە و بەتەواوی شێوازێكی داسەپێنراوە. ئەو هەوڵدانە تایبەتانەی كە بۆ داسەپاندنی ئەم پەرگالە لە مێژووی ئێران لە بواری زیهینەتی، ئابووری، سیاسی، سەربازی و كۆمەڵایەتییەوە دراوە، رۆڵێكی گەورەی لە باورە و بائیرادەكردنی كەسایەتی كۆمەڵگا و تاك لە ئێراندا هەبووە. ئەم شێوازە رێوەبەرییە بە هۆی بێگانەبوونی لەگەڵ راستی گەڵانی ئێراندا، هیچكات لە لایەن ئەو گەلانەوە پەسەند نەكراوە و بەردەوام خۆڕاگری لە بەرامبەریدا كراوە.

دوابەدوای هەڵوەشاندەنەوەی رێوەبەری مادەكان لە 549ی بەر لە زایین، پارسەكان هاتنە سەر دەسەڵات. ئەو ئاڵوگۆرە لە دەسەڵاتدا ئێستاكەش یەكێك لە نەهێنییەكانی مێژوویی ئێرانە. بەڵام ئەوەی كە راستییە، ئەو ئاڵووگۆڕە بە پیلانگێڕییەكی بەرفراوان و بە شێوازیی كودەتایەكی ناوخۆیی بووە. ئەوەی كە هەوڵ دەدرێت كوورشی هەخامەنەشی وەكوو كەسایەتییەكی زۆر مەزن و سووپێرئینسانی پێبدرێت و نرخێكی مەعنەوی بۆ ساز بكرێت، جیگای سەرنجە. بەتایبەت ئەوەی كە لە تەوراتدا وەكوو مرۆڤێكی پیرۆز و تەنانەت لە رادەی پێغەمبەرەكاندا باسی لێوە دەكرێـت پێویستی بە لێكۆڵینەوەیەكی بەرفراوان هەیە. پارسەكان بە پێچەوانەی هەموو پێهەڵاگوتنەكانی مێژوونووسەكان، هیچ كاتێك لە سەركوتكاری و بەكارهێنانی زەبر و زەنگێكی یەكجار زۆر لە بەرامبەر گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كۆتاییان نەكرد. پارسەكان بەرەبەرە و بەچاولێكەری شێوازی دەسەڵاتی پیرۆز لە ئیمپراتووریەكانی مەزۆپۆتامیای خوارەوە، شێوازێكی زۆر داگیركەرانە و تایبەتیان لە دەسپۆتیزمی رۆژهەڵاتی دامەزراند. ئەم شێوازە دەسەڵاتە لە هاتنە سەر دەسەڵاتی داریووش دا بە تەواوی خۆی سەقامگیر كرد. لەمەو بەدواوە شای هەموو شایان وەكوو وتاری سەرەكی لە شێوازی دەسەڵات لە ئێراندا پەیڕەو كراوە. كەسایەتێكی پیرۆز كە ئیرادەی ئەو لە سەرەوەی ئیرادەی هەموو مرۆڤەكانە و گەلان و كۆمەڵگاكان مڵكی تایبەتی ئەون و بە ئیشارەتێكی ئەو چارەنووسی هەموو مرۆڤەكان دیاری دەكرێت، دیاردەیەك بوو كە بۆ داسەپاندن و قەبووڵاندنی ئەو بە گەلانی ئاریایی هەوڵدانێكی تایبەتی بۆكرا. ئەو هەوڵدانانە هەم لە بواری زیهنی و ئایدیۆلۆژیاییەوە و هەم لە بواری تێكشكاندنی فیزیكی و ئیرادەیی گەلان و ئەتنیسیتەكان خاوەن رۆڵ بووە و تا ئیستاكەش ئەو هەوڵدانانە و كاریگەرییەكانیشی هەر بەردەوامن. وتاری خوسرەو یان ئەو كەسەی كە بە هێزێكی خوداییەوە شوانی ئەو كۆمەڵگایەیە كە وەك مێگەلَِیان لێكراوە، لە راستینەی ژیان و ئەدەبیاتی كۆنی گەلان و ئەتنیستە ئاریاییەكاندا هیچ شوێنەوارێكی نیە. بۆ داسەپاندنی زیهنیەتێكی كە هەبوونی خوسرەو بۆ بەڕێوە بردنی كۆمەڵگا بە پێویست بزانێ، چوارچێوەیەكی مێتولۆژیكی بەرفراوان و زۆر بە زانستەوە داڕێژرا. لەم چوارچێوە میتۆلۆژیكییەدا هەوڵ درا زۆر ژیرانە بە باوەڕی گرووپە ئەتنیكییەكانەوە دالەقێنرێ. لەوانە مرۆڤ دەتوانێ ئەو میتۆلۆژیانەی كە لە بەشە جیاوازەكانی ئەوێستادا باس كراوە وەك نموونە بهێنێتەوە. وێنەی هەرە بەرچاوی ئەوانەش شاهنامەی فردۆسییە كە شێوازی زیندووكراوە و نوێكراوەی ئەو میتۆلۆژیانە لە چاخەكانی ناوەڕاستدایە.

كۆ كردنەوەی هەموو بوارەكانی هێز و دەسەڵات لە كەسایەتی شا دا، هەڵبەت تەنیا لە بواری زیهینی و میتۆلۆژیكەوە نەكراوە. لە هەموو مێژووی ئێراندا هەركات قۆناخێكی حوكمداری خوسرەوانی ساز بووە، كوشتار و سەركوتكاری و زۆرداری گەورەی لەگەڵ خۆی هێناوە. پێشەنگی ئەو شێوازە دەسەڵاتدارییە، واتە هەخامەنشییەكان، دامەزراندنی شاهەنشاهی خۆیان لە كاتی داریووش دا بە كوشتارێكی باوێنە دەست پێكرد كە لە لایەكەوە هەموو رێوەبەرێ ئەتنیكییەكان و لە لایەكی تریشەوە هەموو ئیرادە جیاوازەكانی لە كوشتارێكی گەورەدا تێپەڕ كرد. كوشتنی 300 كەس لە سەركردە ئەتنیكییەكان كە زۆربەیان ماد بوون و دوابەدوای ئەویش قەتلءعامی گەورەی مادەكان كە بە ناوی “موغ كوژی” روویدا و بە دەیان هەزار ئینسان تێدا كوژرا، ئەو راستیە دەسەلمێنێت كە دامەزراندنی دەسەڵاتی خوسرەوانی پەیوەست بووە بە تێكشكاندنی ئیرادەی گەلانی ئاریایی. جیگای سەرنجە كە بە تایبەت قۆناخی ئەو كوشتارانە لە كتێبی تەورات دا، وەك قۆناخی هەرە خۆش و سەركەوتووانە بۆ جوولەكەكان بەناو دەكرێ و هەموو ئەو پاشایانەی كە كوشتاری لەو شێوەیەیان پێك هێناوە وەك كەسانی پیرۆز یادیان دەكرێت. لە نەریتی دەسەڵاتی خوسرەوانیدا، شا تەنیا كەسێكی خاوەن هێزی دەسەڵاتی سیاسی و سەربازی نیە، بەڵكوو بەهۆی هەبوونی هێزێكی تایبەتی سرووشتی و جەوهەری، خوسرەو كەسایەتیەكی هەلبژێردراوی پەیوست بە خوداوەندەوەیە. ئەم هێزە جەوهەری و خوداییەی تایبەت بە شایەكان لە مێتۆلۆژیای دەسكردی دەسەڵات وەك “فەرەهی ئیزەدی” بەناو دەكرێت. كەواتە هاوكات خوسرەو بۆخۆی خاوەن رۆڵ و ناوەندییەتێكی پیرۆزی ئایینیشە. بە پێچەوانەی بانگەشەكانی مێژوونووسان، دەسەڵاتی خوسرەوانی، شێوازێكی هەمیشەیی و بەردەوام نەبووە بەڵكوو بە شێوەیەكی لێكداپچراو و لە چەند قۆناخی دیاریكراو بەسەر ئێراندا زاڵ بووە. هۆكاری ئەو مەسەلەیە دەگەڕێتەوە سەر راستینەی ئەو گەلانەی كە لەو هەرێمە ژیاون. لە راستیدا مێژووی ئێران مێژووی ئەتنیسیتە و گەلانی جیاوازە. ئەو ئەتنیسیتە و گەلانە كە زۆربەیان بنەمای ئاریایی ـ زاگرۆسیان هەیە، هیچكات شێوازێكی دەسەڵاتی ناوەندی و رەهایان نەبووە. شێوازی هەری بەرچاو لە پەرگالی یەكگرتنی ئەتنیسیتەكان و رێوەبەرییەكەیان، شێوازی كۆنفەدراسیۆن یا خود فەدەراسیۆن بووە. ئەو شێوازە كە شێوازی بەرفراوانتر كراوی رێوەبەری عەشیرە و ئەتنیسیتەیە، شێوازێكی نامەركەزیە كە لە ئاكامی پێكهاتن و تەوافوقی هەموو ئەتنیسیتە و لایەنە جیاوازەكانی هاوپەیمان پێكدێت. لەو شێوازە رێوەبەرییەدا دەبێت كەسێك یان ئەتنیسیتەیەك یاخود خانەدانێك خاوەن رۆڵێكی دیاریكەرتر بێت، بەڵام هیچ كات هەموو شێوازەكانی هێز و دەسەڵات لەو كەسە یان خانەدانەدا كۆ نابێتەوە. لە مێژووی ئێراندا لەو شێوازە رێوەبەرییەدا جیا لە كەسایەتییەك كە رێوەبەری دەكات، لێژنەیەك لە نوێنەرانی هەموو ئەتنیسیتە، گرووپ و گەلانی بەشدار لە هاوپەیمانیدا لە بڕیارەكاندا خاوەن رۆڵ و كاریگەرین. كاریزمای كەسایەتی رێوەبەر، شێوازێكی ئاسمانی و خودایی نیە. ئەو شێوازە رێوەبەرییە، لەسەردەمی مادەكان، سێكاكان یان ئەشكانییەكان و بەشێك لەسەردەمی دوای هاتنی ئیسلامدا لە ئێراندا بەڕێوە چووە. ئەگەر سەرجەم مێژووی شێوازی رێوەبەری نامەركەزی لەگەڵ سەرجەم مێژووی شێوازی دەسەڵاتی خوسرەوانی دا بەراوەرد بكەین، درێژایی ساڵانی نامەرەكەزی یەكجار زۆرترە لە شێوازی خوسرەوانی بووە. لە راستیدا مێژووی رێوەبەری لە ئێراندا زۆرتر بە شێوازی نامەركەزی پێكهاتووە و قۆناخ بە قۆناخ شێوازی خوسرەوانی بە پیلانگێڕی و كودەتای ناوخۆیی لێكدابڕانێكی لەم رەوتەدا سازكردووە و بە پاوانخوازی، بەكارهێنانی زەبر و زەنگ و شەڕێكی پرۆپاگەندەیی گەورە بۆ ئینكار كردنی و لە بیر بردنەوەی ئەو قۆناخانە تێكۆشاون. هەموو دەسەڵاتە خوسرەوانییەكان بە شێوازێكی پیلانگێڕانە و لە سەر بنەمای بەرژەوەندی چین و توێژێكی تایبەت و بەشێوەی كودەتایی هاتوونەتە سەركار. ئەو راستیەی كە تەنیا لە شێوازی دەسەڵاتی خوسرەوانیدا ئایدیۆلۆژیای رەسمی و داموودەزگای دینی گرێدراوی دەوڵەت لە ئارادایە، خاڵێكی سەرنجراكێشە. قۆناخەكانی حاكمییەتی ئەو پەرگالانەی كە نەریتی خوسرەوانییان لە ئێراندا پەیڕەو كردووە ئەمانەن: 1- هەخامەنشییەكان 2- ساسانییەكان 3- سەفەوییەكان 4- پەهلەوییەكان 5- كۆماری ئیسلامی. هەرچەندە نرخاندنی وردەكاری هەمووی ئەم دەسەڵاتانە لێرەدا پێویست نیە بەڵام نرخاندنی كۆڵەكە و ریشە هاوبەشەكانی نێوانیان بە مەبەستی تێگەیشتن لە پەرگالی خوسرەوانی و “فەرەهی ئیزەدی” وەكوو وتاری سەرەكی دەسەڵات لە ئێران، بە گرینگ دەبینین.

(1) دەربار: دەربار یەكێك لە بنەڕەتیترین كۆڵەكەكانی دەسپۆتیزمی ئێرانییە. لە راستیدا دەربار پێكهاتەیەك لە خانەدان، گرووپ و ئەو چین و توێژانەیە كە بۆ دامەزراندنی رژێمیكی خوسرەوانی رؤََڵیان بینیوە و یان بەردەوام بوونی ئەو لە پێناو بەرژەوەندییەكانی خۆیاندا دەبینن. باشترین پێناسە بۆ دەربار ئەوەیە كە دەربار هەموو ئەو گرووپ و لایەنانەیە كە لە پەرگالی خوسرەوانی دا دەسەڵات و سیاسەتیان تاپۆ كردووە. لە دەسپۆتیزمی خوسرەوانی دا خۆمانییەكان و بێگانەكان ئەو دەستەواژانەن كە لە هەر شتێك زیاتر بەكار دەهێنرێت. دەربار، شوێنی كۆبوونەوەی خۆمانییەكانی دەسەڵاتە. ئەو خۆمانییانە نەتەنیا لە یارییە سیاسییەكاندا رۆڵی سەرەكی دەبینن، بەڵكوو خاوەن سەرمایەكانی بنەمایی لە ئابووری رەسمی و ناڕەسمیدان. هەموو سەرمایەی گەورە، زەمینداری، بازرگانی، هەناردەیی و مافییایی لە ژیرَ ركێفی ئەواندایە. یاسا و قانون بۆ دەربارییە خۆمانییەكان، بڕی نیە. لە سەدەی بیستەم بە دواوە بە پێكهاتەی دەرباری نەریتی، دامءدەزگاكانی سەربەدەسەڵاتی پێوە زیاد بوو. رەنگ و چۆنێتی دەربار بە پێی چۆنێتی و كات و قۆناخی دەسەڵاتەكان گۆراِنی بەسەر هاتووە، بەڵام دیاردەی دەربار وەك دیارەدە و كارتێلێكی سیاسی ـ ئابووری زۆر گەورە هەر ماوەتەوە.

دەربار لە دەسەڵاتە كۆنەكاندا چەند بەشی دیوەخانی(اندرونی) واتە خانەدان و خزمءكەسەكان و ئەو كەسانەی كە بە جۆرێكی تایبەت بە دەسەڵاتەوە گرێدراون، پێكهاتووە. لە لیتەراتۆری سیاسی ئێراندا وشەی “هەزار فامیل”یشیان بۆ بەكار دەبرێــت. لەو ناوەدا، حەرەمخانە واتە شوێنی ژنان، خولامان و پارێزوانەكانیان كە زیاتر بە ناوی “خاجەباشی” بەناودەكران، رۆڵێكی گرنگیان لە هەڵسووكەوتە سیاسییەكان و پیلانگێڕیەكاندا هەبوو. مێژووی دەسەڵاتی پاشایەتی لە ئێراندا ئەوە نیشان دەدات كە زۆر جار جولەكەكان لەو شوێنەدا خاوەن رۆڵێكی تایبەت بوون لەسەر بڕیارە چارەنووس‌سازەكان. تەنانەت زۆر جار بڕیاری كوشتن و یا گۆراِنی پاشایەكان لێرەوە دراوە. لە دەسەڵاتی پەهلەوی بەدواوە و بە هاتنی مۆدیرنیزمی رۆژئاوایی ئەگەر چی حەرەمخانە باوی نەما، بەڵام ئەو شوێنە وەكوو جێگای هەڵسووكەوتی بەرفراوانی سیاسی، نزیكانی پاشا و هەروەها شوێنی پەروەردە كردنی ئەندامانی خانەدان هەر خاوەن رۆڵ ما. رۆڵی ئەشرەفی پەهلەوی وەكوو ئەندامێكی ئەم شوێنە لەم سەردەمەدا دەزانرێت. لە كۆماری ئیسلامی ئێراندا كۆمەڵێك كەس و گروپ بە دەوری ویلایەتی فەقیه بە شێوازێكی خانەدانی و خزمایەتی خوێنی، دەستڕۆییان لە سیاسەت و ئابووریدا یەكجار زۆرە. ئەوانە كە خۆمانیەكانی رەهبەری و ویلایەتن، زۆرتر دوابەدوای شەڕی ئێران و عێراق و مردنی خومەینی ئاشكرا بوون. ئەوانە كە زۆرتر خاوەنی دامءدەزگای ناپێویستی سەردەمی شەڕ وەكوو “بونیادی موستەزعەفان” و “جیهادی سازەندەگی” و …. بوون، سەروەت و سامانێكی یەكجار زۆریان لە دەرەوەی حیسابە رەسمیەكانی دەوڵەت كۆكردەوە. ئەندامانی “بەیتی رەهبەری” و “ئاغازاداەكان” بەشێك لە دیوەخانی دەرباری رەهبەرین كە هیچ ناوێكی لێنەكراوە. بۆ وێنە ئەو داهاتەی كە لە فرۆشتنی نەوت و هەناردەكانی تر دەست دەكەوێت، هێچكات لەگەل ئەم پارەیەی كە دەچێتە خەزيًَنەی دەوڵەت، یەك ناگرێتەوە. یان ئەو پارەیەی كە بۆ كرینی كەلءپەل، بەتایبەت ئامرازی سەربازی لە خەزێنەوە دەردەخرێت هیچكات لەگەڵ ئەو پارەیەی كە لە راستیدا بۆ كرینی كەلءپەلی سەربازی دەدرێت یەك ناگرێتەوە. لە سەدەی بیستەمەوە، هەم لە پەرگالی پەهلەوەی و هەم لە كۆماری ئیسلامیدا، ئەندامانی دیوەخانی نەتەنیا لە بواری ئابوورییەوە بەڵكوو لە بواری مەدیا و گرووپی تایبەتی توندووتیژیش خاوەن هێزی تایبەتن. ئەو كەسانەی كە بە جۆرێك سەروەت و سامان و فەسادی ناو ئەو شوێنە ئاشكرا دەكات، بەشێوازی نادیار دەكوژرێت. نموونەی هەری بەرچاو لە سەردەمی شا دا “موحەممەدی مەسعوود” سەرنووسەری رۆژنامەی “مەردی ئێمرووز” بوو كە بە دەستی پیاوانی “ئەشرەفی پەهلەوی” كوژرا. لە سەردەمی كۆماری ئیسلامى دا لە ناوچوون و هەڵاتنی چەندین كەسایەتی، گرێدراوی كاری ئەم بەشەن. هەروەها بەهۆی رانتێكی گەورە كە لە شەڕدا هەیان بوو لە بەردەوام كردنی شەڕی ئێران و عێراق و هاوكات لە گەورەبوونی سوپای پاسداران خاوەن رۆڵێكی تایبەت بوون. دیوەخانی بەشێكە كە لە سەر بنەمای پێوەندیە خومانیەكان بەڕێوە دەچێـت و یاساكان هیچكات ئەوەندەیان بڕەو و هێز نیە كە ئاستی دەستڕۆیی ئەم بەشە بەرتەسك كەنەوە. سەرمایەگوزاری و دەستێوەردانی ئەم بەشە لە بوارە جیاوازەكانی سیاسی، ئابووری و مەدیا، گەندەڵی و دیكتاتۆریەتێكی قووڵ بە سەر كۆمەڵگادا دادەسەپێنێت. تێكۆشان لەبەرامبەر ئەم بەشە و كورت كردنەوەی دەستڕۆیی ئەم بەشە لە بوارە جیاوازەكاندا، بەشێكی مەزن لە تیكۆشانی دیمۆكراسییە.

“دیوانخانە” یان شوێنی برۆكراسی پەرگالی دەسەڵات، بەشێكی گرینگ لە دەربار بووە. دیوانخانە زۆر جار لە كۆمەڵێك وەزیر، شێورمەند، حیسابدار( موستەوفی) و كاتیب پێكدەهات كە لە لایەن وەزیری گەورەوە سەرپەرستی دەكرا. دیوانخانە چەشنێكی برۆكراسی ئێرانی بوو كە دواتر بە دەستی وەزیرە ئێرانییەكان لە هەموو پەرگالە دەسەڵاتەكانی دوای ئیسلام پەیرو كرا. لە بەردەوام كردنی نەریتی خوسرەوانی، رۆڵی ئەو وەزیرانەی كە دیوانخانەیان بۆ دەوڵەتەكان دادەمەزراند، گرینگ بوون. هەوڵدانی سەرەكی ئەو وەزیرانە ئەوە بوو كە هەر دەسەڵاتدار و حاكیمێك بكەن بە شاهەنشا و خوسرەو. لە راستیدا ئەوانە هەم تیۆریسیەن و هەمیش زیندووكەرەوەی نەریتی خوسرەوانی لە قۆناخە جیاوازەكاندا بوون. “مەرداخای جولەكە”، “بوزۆرگ‌میهر”، “جەعفەر بەرمەكی”، “نیزامۆلمولك”، “حەسەن مەیمەندی”، “حەسەنەكی وەزیر” و … لەو نموونانەن كە لە هەوڵی دامەزراندن و یان بەردەوام بوونی پەرگالی پاشایەتییان دەدا. هەندێك لەوانە تەنانەت كتێبی تایبەتیان لەو پێناوەدا نووسیوە. دیوانخانە، واتە شوێنی برۆكراسی دەوڵەت، تەنیا خاڵی هاوبەشی شێوازی بەڕێوەبەری نامەركەزی لە شێوازی خوسرەوانی بوو. لەبەر ئەوەی كە زۆربەی هێزە ئەتنیكی و عەشیرەیەكان كاتێك بەسەر ئێراندا زاڵ دەبوون، بۆ بەڕێوەبردنی پەرگال، خۆیان موحتاجی برۆكراسییەكی بە شێوەی ئێرانی دەبینی. ئەوە دەبووە هۆی ئەوەی كە وردە وردە وتاری فەرەهمەندی خوسرەوانی بكەوێتە ناو ئەو شێوازە لە حوكومدارییەوە. وەزیرە دیواندارەكان نەتەنیا لە بواری برۆكراسییەوە كارووبارەكانیان بەڕێوە دەبرد بەڵكوو لە سەر كەسایەتی سەركردەكان كاریگەرییان دەبوو و بەرە بەرە لەوانە خوسرەویان ساز دەكرد. بۆ وێنە ئاڵپ ئەرسەلان هەلسووكەوتی خانێكی توركمانی سەلجوقی هەیە بەڵام مەلەك شای كوڕی لە ژێر كاریگەری نیزاموالمولك هەڵسووكەوتێكی خوسرەوانی و ئێرانی هەیە. نەریتی برۆكراسی دیوانی، لەسەر پەرگالی دادوەری كاریگەرییەكی راستەوخۆی هەبوو. بە پێی نەریتی ئەو پەرگالە دادوەری هەری سەرەكی، خوسرەو بۆ خۆیەتی و دادوەری گەورە واتە “قازیۆلقۆزات” لەلایەن خوسرەوەوە دیاری دەكرأ. خوسرەو هاوكات لە سەر دادپەروەرانە بوون یان نەبوونی بڕیارەكانی قازییەكان، بڕیاری دوایی دەدا. لە نەریتی دیوانی خوسرەوانیدا، خوسرەو بە پێی فەرەهمەند بوونی، هەمیشە دادپەروەرە. تەنانەت خوسرەوێكی زاڵم شەڕێكی پێویستە. دیوانخانە بەگشتی بەشێك لە دەربار و لە پێناو بەرژەوەندییەكانی پەرگالی خوسرەوانیدا كاری دەكرد. هەر بۆیەش پێوانەكانی ئەو پەرگالە برۆكراسییەش، نە شایستە بوونيًَكی بە پێی كار، بەڵكوو خزمەتگوزاری بە خوسرەو و پێوەندیە خۆمانیەكانی ناو ئەم دەسەڵاتەدا بوو. قانوونێكی كە برۆكراسی دیوانی پەیڕەوی دەكرد، بریتی بوون لەو بەرپرسیاریەتیانە كە گەل بۆ خزمەت بە دەزگای خوسرەوانی هەیانە. هەر بۆیە قانونی خوسرەوانی كاتێك لە بەرامبەر ئەندامانی ئەو برۆكراسییە پێكدەهات كە لە خزمەتەكانیان سەبارەت بە پەرگالی خوسرەوانیدا گومان هەبایەت، نەك لە خزمەتگوزارییان لە بەرامبەر كۆمەڵگا. زۆر جار وەزیرە گەورەكانی دیوان، كەسایەتی خوسرەویان كە زۆرتر خەریكی خۆشگوزەرانی بوو بەڕێوە دەبرد. ئەمەش دەبوو بە هۆكاری كێشە و گرفت لەگەڵ بەشەكانی تری دەربار و زۆر جار بەشەكانی تری دەربار ئەو گومانەیان لە پاشا دا ساز دەكرد كە وەزیر دەیهەوێ جگە لە دەسەڵاتی دیوانی، هەوڵی وەدەستخستنی دەسەڵاتی خوسرەوانیش بدات. ئەمە بۆتە هۆكاری كوژرانی زۆربەی وەزیرە ناودارەكان. شێوازی پێوەندی خۆمانی لە ناو پەرگالی دیوانیدا دەبووە هۆی گەندەڵی سیاسی و ماڵی و شەڕێكی دەسەڵات كە لە ئەنجامدا دیوانخانە تەنیا و تەنیا وەكوو بەشێكی زوڵم‌كاری و گوشار بۆ سەر كۆمەڵگا لەلایەن دەوڵەتەوەی پێدەهات. دوا بەدوای شۆڕشی مەشرووتە لە 1906 دا پێویست بوو برۆكراسییەكی مودیڕنی ئیداری، شوێنی پەرگالی دیوانی بگرێتەوە. هەروەها پێویست بوو بە پێی دەستووری بن‌چینەیی كە بۆ یەكەمجار دامەزرابوو، بە سنووردار كردنی دەسەڵاتی شا، سێ هێزی قانونگوزاری، كارگێڕی و دادوەری لێك جیا ببنەوە. هەروەها چاوەدێری هەموو شويًَنە جیاوازەكانی دەوڵەت تەنانەت شا بۆخۆی، بدرێت بە هەندێك كۆمیسیۆن و رێكخستنی تایبەت كە سەر بە مەجلیسی شورای مێللی واتە پارلەمانن. بەڵام لە راستیدا شۆڕشی مەشرووتە نەیتوانی كەسایەتی شا پابەندی قانوون بكات. چۆنكوو كەسایەتی شا بە پێی نەریتی خوسرەوانی، كۆڵەكەی مەملەكەتە. ئەگەر چی تاقمێك رۆشنبیر باسیان لەوە دەكرد كە پێویستە شا پابەند بێ بە قانوون، بەڵام هەبوونی عەقلییەتی خوسرەوانی رێگر بوو لەبەردەم ئەم بابەتە. بۆیە لە ئێراندا هیچكات مەشرووتییەت پێك‌نەهات. رەزا شای پەهلەوی برۆكراسییەكی مۆدێڕنی بۆ ئێران هێنا بەڵام ئەم برۆكراسییە نە لەسەر بنەمای دەستووری بن‌چینەیی بەڵكوو لەسەر روانگەی ئاسایشی و بە پێی ویست و داخوازی شا و دەربار دامەزرا و هەڵسووكەوتی كرد. لە راستیدا دەوڵەت ــ نەتەوی مۆدێڕن بە جۆرێك نوێكردنەوەی لە دەسەڵاتی خوسرەوانیدا ساز كرد. یانێ بە پەیوەست بوونی زیهنیەتی خوسرەوانی بە چەمكی دەوڵەت ــ نەتەو دەسپۆتیزمێكی زۆر بەهێزتر دامەزرا. ئیتر خوسرەو شتێكی تریشی پێوە زیاد بوو كە ئەویش “ئاریا مهر” بوو. خوسرەوی دەوڵەت ـ نەتەوە بە رێگای برۆكراسییەكی عەزیمی دەوڵەتی و ئیداری، ئەرتەشێكی بەهێز، دابەشكردنی ئێران بە 10 ئوستان پێك هێنا. هەروەها بە سازكردنی هەزاران كارمەندی مووچەخۆر هەم ژیان و بژێوی بەهەزاران مرۆڤی بەخۆە دەبەستەوە و هەم راستەوخۆ و رۆژانە، بەرێگای هاووڵاتی كردن و ناسنامە و سەرباز بگیری و …. چاوەدێریانی دەكرد. بەشی گەورەی ئەو برۆكراسییە هێزی كارگێڕی بوو كە پێویست بوو بە شێوەیەكی سەربەخۆ هەڵسووكەوت بكات. بەڵام ئەم شێوازە كە، هەم سەرۆك وەزیر لەلایەن شاوە دیاری دەكرا و هەم وەزیری دەربار كە خۆی بە خولامی پلە بەرزی شا دادەنا، كاریگەرییەكی زۆری لەسەر پەرگالی كارگێڕی هەبوو. لە لایەك پارلەمانێكی كە پێویست بوو دەنگ بدات بە كارگێڕان و وەزیران زۆر رواڵەتی و بە وتەی ئێرانییەكان “فەرمایشی” بوو، لەلایەكی تریشەوە زۆربەی وەزیران لە ئەندامانی “هەزار فامیل” بوون. كەواتە برۆكراسی مۆدێڕنیش وەكوو دیوانخانە و هەر بەشێك لە دیوانخانە ماوە. لەلایەكی تریشەوە پەرگالی دادوەری، هەم هیچ توانایەكی لە بەرامبەر شا و دەرباردا نەبوو و هەم سەرۆكی هێزی دادوەری یا قووەی قەزاییە(قوه‌ی قچاییه) و هەم وەزیری دادوەری لە ئەندامانی دەربار بوون. لە سەردەمی كۆماری ئیسلامی ئێراندا دوای دەوڵەتی كاتی، سەرۆك كۆمار، سەرۆك وەزیر و هەموو وەزیرەكان لە خۆمانیەكانی ویلایەتی فەقیه بوون. ئەو هێزە تایبەتە كە دەستووری بن‌چیینەیی كۆماری ئیسلامی دەیدا بە خوسرەوی ئایەتۆڵا، ئەوەی دادەسەپاند كە هێزی كارگێڕی واتە قووەی موجرییە پەیوەست بە كەسایەتی رەهبەر بێت. هەروەها رەهبەر، راستەوخۆ سەرۆكی هێزی دادوەری واتە سەرۆكی “قووەی قەزاییە” ئەركدار دەكات. سەرۆكی هێزی دادوەری لە كۆماری ئیسلامیدا هەمیشە یەكێك لە نزیكترین كەسانە بە رەهبەر و ئەندامی دەرباری ویلایەتی فەقیهە. هێزی كارگێڕی لە كۆماری ئیسلامی ئێراندا تەنیا كاتێك بەڕاستی هێزی كار بەڕێوە بردنی هەیە كە لە سەرچاوەی راستینەی هێزی ئەم پەرگالە نزیك بێت. بە پێچەوانەی ئەم رەوشە سەرۆك كۆمار و هەموو كابینەكەشی زۆر رواڵەتی و باكاریگەر دەبن. ئەم رەوشە لە سەردەمی سەرۆك كۆماری موحەممەدی خاتەمی و ئەحمەدىنەژاد بەتەواوی بەرچاو بوو. شێوازی هەڵسووكەوتی وەزیران، بەڕێوەبەران، هێزی كارگێڕی و هێزی دادوەری لە كۆماری ئیسلامی ئێراندا جیاوازییەكی ئەوتۆی لەگەڵ سەردەمی دیوانی كۆن نیە. زاڵ بوونی نەریتی خوسرەوانی بەسەر زیهنیەت و پەرگالی دەسەڵات وای كردووە كە برۆكراسی ئەمڕۆكەی ئێران تەنیا بە رواڵەت مۆدێڕن بێت. لە لایەكی تریشەوە ئەو شتەی كە لە نەریتی خوسرەوانیدا باوە ئەوەیە كە “تەنیا خوسرەوان خێروبێری ولاتی خۆ دەزانن”(صلاح مملكت خویش خسروان دانند). كە واتە خێری ولات لە خێر و بەرژەوەندی و بەردەوامی و پاراستنی پەرگالی خوسرەوانی دایە. هەربۆیە ئەو شتەی كە پێی دەگوتری مەسلەحەتی نیزام، لە كۆماری ئیسلامیدا خاڵی هەرە لە پێشە. هەموو پەرگالی برۆكراسی لە ئێراندا لە چوارچێوەی روانگەیەكی ئاسایشی فورموولە كراوە. هەربۆیەش تاك و كۆمەڵگای ئێرانی لە بەرامبەر ئەم برۆكراسییە مەسلحەت‌پارێز و ئاسایشییە خوسرەوانییە، زۆر بچووك و ترسەنۆك كراوە. لە لایەكی ترەوە ویلایەتی فەقیه و كەسایەتی خوسرەو ــ رەهبەر كۆمەڵێك دامءدەزگای تایبەتی برۆكراتیكیان هەیە كە بۆ بەڕێوەبەرایەتی ئاسایی ولاتێك هیچ پێویستییەك نین، بەڵام پەرگالی رێوەبەری ئێستا ئەوانەی بە پێویست داناوە. ئەوانە زۆرتر كار و فونكوسیۆنیان لە چوارچێوەی دەستێوەردان لە هەموو بڕیار و بۆچوونەكانی سەرجەم دامءدەزگاكان و هاوكات گۆڕانیان لە كاتی پێویستدا هەیە. ئەوانە میكانیزمی چاوەدێری و دەستێوەردانی دەرباری ویلایەتی فەقیهن. مەجمەعی تەشخیسی مەسلەحەتی نیزام، مەجلیسی خوبرەگان، دەفتەری رەهبەری، شوورای نیگەهبان وهتد لەوانەن. ئیرادە و هەڵبژادنی گەل لە رووبەڕوو بوونەوە لەگەل ئەو میكانیزمانە هەركات تێكدەشكێت.

هێزی چەكداری و ئاساییشی: لە نەریتی دەسەڵاتی ئێراندا، خوسرەو هاوكات فەرماندەیەكی فاتیحە. یانێ سەرۆكی هەرە گەورەی هێزە چەكدارییەكان، خوسرەوە. چونكوو هەموو شەڕ و فتوحات بەناو ئەو بەڕێوە دەچێت. هەر شوێنێكی كە ئەرتەشی لێبێت، موڵكی خوسرەو حیساب دەبێـت. پەرگالی خوسرەوانی بێ هێزێكی ئەرتەشی هێرشكار، نابێت. گەورە بوونی خوسرەو بەو شوێنانەی كە حوكمدارییان لە سەر دەكات و بە هێزی چەكداری فەتحی كردوون، دیار دەبێت. مێژووی ئێران پڕە لە شانازی خوسرەوەكان بە چۆنیەتی تێكشكاندنی راپەڕینی گەلان و دژبەرەكان. داڕێژەری ئەم نەریتە وەكوو یەكەم خوسرەو، داریووشی هەخامەنەشی، بە كوشتن، لە سێدارەدان و بەدیل گرتنی سەرهەڵدەران یەكەم جار پەرگالی خوسرەوانی دامەزراند. ئەو دیاردەیەی كە وەكوو ئەرتەش بە ناو دەكرێت بە شێوازێكی وەها پڕ چەك كراو و هێرشكار، تەنیا لە قۆناخەكانی خوسرەوانیدا هەیە. لە قۆناخە دەسەڵاتە نامەركەزییەكاندا دیاردەی ئەرتەش پێكهاتەیەكی عەشیرەیی و خێڵەكیە و تەنیا لە كاتی شەڕی گەورەدا درووست دەبێت. بۆ وێنە، ئەرتەش لە كاتی هەخامەنەشیەكان، ساسانییەكان، سەفەوییەكان، پەهلەویەكان و كۆماری ئیسلامیدا هەیە. لە دەرەوەی ئەوانە دیاردەیەك بە ناوی ئەرتەش جگە لە هێزە خێڵەكیەكان هەبوونێكی نیە؛ تەنانەت لە سەردەمی سەلجووقیەكان كە شەڕی گەورە لە ئارادا بووە. پەرگالی خوسرەوانی، پەرگالێكی شەڕ و شەڕخوازییە. هەموو خوسرەوێك لە سەر بنەمای وتاری پاراستنی موڵك و میللەت، لەبەرامبەر هێرش، رەوابوونێكی گەورە بە دەسەڵات و سەركوتكاری دەدات. چۆنكوو لە روانگەیەوە، خوسرەو شوانە و شوان مێگەلەكەی دەپارێزیـَت؛ تەنانەت ئەگەر بۆخۆشی بیانخوات. سەركردەكان و فەرماندە گەورەكانی ئەرتەش هەمیشە بەشێك بوونە لە دەرباری خوسرەوانی و لە هاوسەنگیە سیاسییەكانی ناوخۆی دەربار رۆڵیان بینیوە. پێوەندییەكانی ناوبەری حەرەمخانە و سەردارەكان بەشێكن لە مێژووی سیاسی دەرباری ئێرانییەكان. شا و حەرەمخانە زۆر جار بە كاریگەری دانان لە سەر سەردارەكان كونترۆڵیان لە سەر دەستڕۆیی وەزیر و دیوانخانە دانانەو. لە مەشرووتییەت بە دواوە، ناسیۆنالیستە ئێرانییەكان، گەڕانەوە بۆ گەورەیی و عەزەمەتی سەردەمی خوسرەوانیان لە هەبوونی ئەرتەشێكی بەهێز دا دیتووە. هەربۆیەش رزگار بوونی ئێران نەك بەڕێگای مەجلیسێكی شۆرایی كە نوێنەرانی گەل لە سەر كورسی قسە دەكەن، بەڵكوو لە رێگای سەردارێكی سواری هەسپ دەبینرا. هەربۆیەش سەردارێك بەناوی رەزاخان لە رێگای سازكردنی ئەرتەشێكی بەهێز و سەركوتكردنی هەموو نارەزایەتییەك بوو بە شا. هێزی ئەو، هەموو ئەو شتانەی كە شۆڕشی مەشرووتییەتی بۆ ساز ببوو خستە ژێر ركێفی خۆیەوە. لە هەموو سەردەمی پەهلەوی، گەورە كردن و بەهێز كردنی ئەرتەش ئامانجی سەرەكی هەر دوو شا بوو. ناسیۆنالیزم و چەمكی دەوڵەت ــ نەتەوە، لیتەراتۆری گەڕانەوە بۆ عەزەمەتی سەردەمی پاشایەتی كۆنی ئێران بوو و زۆر بە كەڵكی خوسرەوەكانی سەردەمی مۆدێڕن دەهات. پاراستنی یەكپارچەیی ئێران بیانووی سەرەكی بۆ سازكردنی دیكتاتۆریەتێكی سەربازی لە كەسایەتی خوسرەوی فەرەهمەند دا بوو. محەممەد رەزا شا دەیگوت :”من ئەرتەشم”. فەرماندەكانی ئەرتەشی شاهەنشاهی، لە هەموو هەڵسووكەوتەكانی ناو دەربار دا رۆڵیان هەبوو. پێوانەی هەڵبژاردنی ئەم فەرماندانە، نەك توانایی لێهاتۆوی سەربازی، شەڕكەری و فەرماندە بوونیان بەڵكوو زۆر جار خۆمانی بوون پێوانەی سەرەكی بوو. لە گەندەڵیەكانی ناوخۆی دەرباری پەهلەویدا بەرپرسیارانی ئەرتەش رۆڵێكی سەرەكییان هەبوو. لە كۆماری ئیسلام ئێران لە دەرەوەی هێزی ئەرتەش كە لە دەستووری بن‌چینەیی وەكوو پێویستییەكی ئاسایی بۆ هەر ولاتێك بینراوە، هیزی چەكداری تریش ساز بوون و بە هێز كران. ئەگەر چی لە سەرەتادا سوپای پاسداران لە كومیتە چەكدارەكانی هەرێمی و ناوچەیی كە لە لایەن ئیسلامیە توندڕەوەكانەوە بەرێكخستن كرابوون، ساز ببوو، بەڵام دواتر ئەم هێزە بە پێی نەریتی خوسرەوانی، فونكسیۆنەكەی لە بەرچاو گیراوە. خوسرەوەكان لە كۆنەوە هێزێكی چەكداری تایبەتیان بۆ پاراستنی خۆیان و پەرگالیان هەبوو. دەستڕۆیی ئەم هێزە چەكدارییە و فەرماندەكانی، لە ئەرتەشی ئاسایی زۆرتر بوو. “گاردی جاویدان” لە سەردەمی هەخامەنەشی و پەهلەوی ئەم رۆڵەیان هەبوو. ئەمانە زۆرتر فیدایی پەرگالی خوسرەوانی بوون. ئەمڕۆكەش هێزێكی وەك سوپای پاسداران، پاراستنی ویلایەتی فەقیه بە هەر شێوازێك بە یەكەم ئەركی خۆی دەبینێ؛ بەتایبەت لە بەرامبەر مەترسییە رووخێنەرە ناوخۆیەكان. هەڵبژاردنی فەرماندەكانی سوپای پاسداران زۆرتر لە سەر پێوانەی پەیوەست بوونیان بە ویلایەتی فەقیهەوەیە. هەرە دوایی كە كۆماری ئیسلامی رووبەڕووی موخالیفەتی بەرفراوانی گەل بۆتەوە، فەرماندەی گشتی سوپای پاسداران كەسێكە كە دامەزرێنەری تیۆری رووخانی نەرمی پەرگال و مامۆستای شەڕ لە دژی تێكۆشانی سیاسی و دیمۆكراتیانەیە. خۆمانیەكانی ویلایەتی فەقیه و كاربەدەستانی ئەو، زۆربەی لە نەریتێكی ملیتاری هەلقوڵاون. رەهبەر كە سەرۆكی گشتی هەموو هێزە چەكدارەكانە، لەلایەكەوە بە گەورەتر كردن و بەرفراوانتر كردنی سوپای پاسداران هەموو هێزە چەكدارەكانی تر كونترۆل دەكات و لە لایەكی تریشەوە لە ناو هەموو هێزەكاندا و بەتایبەت لە ئەرتەش و پۆلیسدا بە ساز كردنی بەشێك بە ناوی عەقیدەتی هەموو ئەفسەرەكان چاوەدێری دەكەن. پاش مردنی خومەینی كە رەنگی خوسرەوانی ویلایەتی فەقیه زۆر ئاشكراتر بووە، پەرگالیش رۆژبەڕۆژ زۆرتر بەرەو ملیتاریزم چووە. زۆربەی پرۆژە گەورە ئابووری و تێكنولۆژیەكانی ئێران ئەمڕۆكە بە سوپای پاسداران و فەرماندەكانی ئەوەوە گرێدراون. ئەگەرچی لە مێژووی ئێراندا جگە لە چەند جار كودەتای سەربازی فەرمی نەكراوە، بەڵام خوسرەوەكان بە هێزی چەكداری خۆیان هەمیشە هەڵسووكەوتێكی كودەتاییان بۆ دەستێوەردان لە كێشە سیاسییەكان لە بەرامبەر دژبەران و ئیرادەی گەل دا هەبووە. هەرە دوایی هاتنە سەر دەسەڵاتی ئەحمەدی نەژاد سەرەڕای هەڵنەبژاردنی لەلایەن گەلەوە كودەتایەكی ناڕەسمی ویلایەتی فەقیه بە دەستی سوپای پاسداران بوو. سوپای پاسداران میسیۆنێكی سەركوتكاری و دەستڕۆیی تەواوی پێدراوە و هاوكات وەكوو یەكێك لە گەورەترین دامءدەزگاكانی دژبەری دیمۆكراسی دەناسرێت. ئەو میسیۆنە بەتایبەت لە شەڕ لە بەرامبەر گەلی كورددا و پراكتیكی ئەو زۆر روون و ئاشكرایە.

نەریتێكی تری شێوازی چەكداری لە دەسەڵاتی خوسرەوانیدا سازكردنی گروپی چەكداری سەر بە پەرگال لە ناو گەل دایە. لە كاتێك دا كە دەسەڵاتی نامەركەزی لە پێوەندی لەگەل هێزی چەكداری عەشیرە و ئەتنیسیتەكان پەرگالی چەكداری خۆی دابین دەكرد، دەسەڵاتی خوسرەوانی كە ترسێكی گەورەی لە كۆمەلگا هەیە، هێزی چەكدار و گرووپی گوشاری تایبەت بە خۆی، لە ناو كۆمەڵگادا بە رێكخستن دەكات. خوسرەو و دەربارەكانیان گرووپی تایبەتی پیاو كوژی و چاوترسێن كردنیان لە ناو گەل دا هەبووە. حكوومەتی خوسرەوەكان لەم روانگەوە حكوومەتی تیرۆر بووە. ئەو گرووپە تیرۆرانە زۆر جار دژبەرانی دەسەڵاتیان بە شێوازێكی شاراوە لە نا بردووە. مێژووی هەخامەنشی، ساسانی و سەفەوی ئەم دیاردەیەی تێدا بەرچاوە. ئەم دیاردەیە لە حكوومەتی پەهلەویەكانیشدا زۆر بەڕوونی هەبوو. لۆمپەنەكان، چوماخ بەدەستان و لاتەكانی گرێدراوی دەرباری پەهلەوی رۆڵێكی گەورەیان لە سەركوت كردنی دژبەری ناو كۆمەڵگا، بەتایبەتی چالاكیە پرۆتێستۆیەكانی كرێكاران، رێپێوانەكان و كوشتن لە ناوبردنی روشنبیران و نووسرانی دژبەر هەبوو. بۆ وێنە رۆڵی “شەعبان بى‌مۆخ” لە سەركوتكردنی دژبەرانی شا و دەربار بەتایبەت لە كودەتای بیست و هەشتی موردادی 1332 دا بەناوبانگە. لە كۆماری ئیسلامی ئێراندا ئەم دیاردەیە بە شێوازێكی زۆر بەرفراوانتر و ئایدیۆلۆژیكتر بەڕێوە دەچێـت. ریكخستنی بەسیج كە بەشێكە لە سوپای پاسداران لە راستیدا سەولەخۆر كردن و وابەستە كردنی بەشێك لە كۆمەڵگا و بەكارهێنانیان وەكوو هێزی گوشار لە دژی بەشەكانی ترە. بەسیج لە راستیدا پرۆژەی ریشە داكوتانی دەسەڵات لە ناو كۆمەڵگا و لۆمپەن كردن و دارەدەست كردنی هەموو چین وتوێژەكانی كۆمەڵگایە. هەر بەسیجیەك لە پێناو ئەو بەرژەوەندیە شەخسیانەی كە لە رێگای خزمەت بە دەسەڵاتەوە دەسەتی دەكەوێ، پێویستە هەموو پێوانێكی كۆمەڵایەتی، ئینسانی و ئەخلاقی وەلا بنێت و هەموو بەهاكان بفرۆشێـت. ویلایەتی فەقیه، لەو بوارەوە ئەم بابەتەی لە هەموو شێوازەكانی تری دەسەڵاتی خوسرەوانی باشتر پێك هێناوە. ویلایەتی فەقیه مانەوەی خۆی لە بە هێز كردنی بەسیج لە بەرامبەر كۆمەڵگادا دەبینێت. هەر بۆیەش خامەنەیی، لە زۆربەی كاتەكاندا خۆی رێبەری بەسیجیەكان دەناسێنێت و هەمیشەش چەفیەی بەسیجی وەك سیمبۆلێك بە سەر شانی دا دەدا. هاوكات دوای ساڵانی 1370 گروپی زۆر جیاوازتر هاتنە ئاراوە كە بە شێوازگەلی ئاشكرا و شاراوە لە ناو گەڵ دا زەخت و گوشاریان زۆرتر دەكردەوە و خەریكی پاراستنی بەرژەوەندیەكانی دەسەڵاتی ویڵایەتی فەقیه بوون. ئەنساری حیزبۆلا، لە لایەن ویلایەتی فەقیهەوە وەك گرووپێكی فشار و لە ژێر دروشمی ئەمر بە مەعرووف و دووری لە مونكەرات(بانگەشە بۆ چاكەكاری و دووری لە خراپەكاری)، ئینسیاتیوی تەواویان پێدراوە. ئەم گرووپە لە سەركوت كردن و سازكردنی كەش و هەوای ملیتاری و هاوكات لە پێشخستنی “زنجیرە قەتلەكانی فاعیلی مەجهوول(بكەری نادیار)” لە قوناخی ریفۆرمخوازی خاتەمی دا رۆڵی بەرچاویان هەبووە. خومەینی سازكردنی ئەرتەشی بیست ملیۆنی، واتە ملیتاریزە كردنی نیوەی كۆمەڵگای بەرێگای بەسیجەوە، وەكوو ئامانجێكی ئیستراتیژیك بۆ ویلایەتی فەقیه داناوە.

پەرگالی سیخوڕی و ئیستخباراتی: پەرگالی دەسەڵاتی خوسرەوانی بۆ بەردەوامی حاكیمییەتی خۆی پێویستی بە لێكۆڵینەوە و زانیاری لە سەر هەموو گرووپەكانی ناو كۆمەڵگا و هەڵسووكەوتەكانیان هەیە. هاوكات ئەم شتە بۆ گرووپەكانی ناوخۆی دەسەڵاتیش پەیڕەو دەكریت. بۆ ئەوەش سیخوڕی و جاسووسی، یەكێك لە كارە باوەكانی ناو ئەو پەرگالەیە. ئەگەر چی زۆربەی دەوڵەتەكان لە سەر ناوی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی، پەرگالی ئاسایشی و ئیستخباراتیان هەیە و بەشێكی گەورەی لە كاری ئەو پەرگالانە لە دەرەوەی پێوەرە قانوونییەكان بەڕێوە دەچێت، بەڵام لە دەسەڵاتی خوسرەوانی دا دامءدەزگاكانی زانیاری، بە ئاشكرایی پاراستنی دەسەڵاتی تایبەتی خوسرەوانی وەكوو بەرپرسیاریەتی سەرەكی خۆیان دەبینن. هەخامەنشییەكان یەكەم دەوڵەت بوون كە بە شێوازێكی زۆر پەرگالاتیك دەزگای سیخوڕی گرێدراوی پاشایان ساز كرد. ئەو دەزگا سیخوڕیە كە یەكەم جار لە لایەن داریووش و بە پێشنیاری مەرداخای وەزیرە جوولەكەكەی سازكرا، بە ناوی “چاو و گوێ”ی شا بە ناو دەكرا. ئەوانە راستەوخۆ بە كەسایەتی خوسرەوەوە گرێدراو بوون. هەر بۆیە دەزگای سیخوڕی بەشێك لە دەربار بوو. ئەم شێوازە دواتر تێپەڕی زۆربەی دەوڵەتەكان وەكوو عەباسی و عوسمانیەكانیش بوو. ئەم جۆرە دەزگایە لە حكوومەتە نامەركەزیەكاندا یان نیە و یان زۆر لاوازە. لە دەسەڵاتە خوسرەوانییەكاندا دەزگای سیخوڕی رۆڵێكی گرینگ دەبینێ و كاریگەری لە سەر بڕیارەكانی خوسرەو و هەروەها هەڵسووكەوتەكانی ناو دەرباردا هەیە. كاربەدەستانی ئەو دەزگایەش بە هۆی هێز و كاریگەریەك كە هەیان بوو، لە شەڕی دەسەڵات و گەندەڵیەكانی ناو پەرگالدا رۆڵێكی بەرچاویان هەبوو. لە سەردەمی موحەممەد رەزا شای پەهلەوی، دەزگای سیخوڕی “ساواك” بە دەستی ئینگلیسەكان و لە ژێر چاوەدێری “موساد” ساز بوو. چۆنیەتی ساز بوون و رۆڵی ئەو كەسانە كە لە دامەزراندنی ساواك دا دەستیان هەبووە، كاریگەری هێز و لایەنە دەرەكی و ناوخۆیەكان لە ناو دەسەڵاتی خوسرەوانیدا نیشان دەدات. دەسەڵاتی خوسرەوانی دەسەڵاتێكی داسەپاو بەسەر راستینەی كۆمەڵگای ئێرانە؛ هەربۆیەش بە ترسێكی زۆرەوە پشت ئەستوورە بە دەزگایەكی سیخوڕی گەورەوە. لە سەردەمی كۆماری ئیسلامی دا، بە هێز و ئەزمونی ئەو كەسانەی كە ساواكیان دامەزراندبوو و بەتایبەت رێوەبەڕی گشتی ساواك “ئەرتەشبۆد فەردووست”، وەزارەتی ئیتیلاعاتیان دامەزراند. ئەوەی كە دەزگای ئیستخباراتی لە ئێراندا وەزارەتێكە، خۆی لە خۆیدا گرینگی دانی ویلایەتی فەقیه بەم دەزگایە نیشان دەدات. وەزارەتی ئیتیلاعات ئەگەر چی وەزارەتێك سەر بە هێزی كارگێڕییە بەڵام راپۆرتە تایبەتەكانی بۆ رەهبەر دەچێت. هەروەها لە ناوخۆی وەزارەتی ئیتیلاعات، پۆستە كلیدیەكان بە دەست خۆمانیەكانی ویلایەتی فەقیهەوەن. لە لایەكی تریشەوە گرووپ و لایەنی شاراوەی سەر بە رەهبەری لە ناو وەزارەتی ئیتیلاعاتدا، لە كاتی پێویست دا هەرجۆرە دەستێوەردانێك دەكەن. زۆر جار كەس و لایەنی ناو دەسەڵات كە لە ژێر كۆنترۆڵی ویلایەتی فەقیه دەرچوونە لە لایەن ئەم گرووپانەوە تەسفیە كراون. جگە لە وەزارەتی ئیتیلاعات، دەسەڵاتی ویلایەتی فەقیه چەندین دەزگای سیخوڕی تایبەت بە خۆی هەیە كە زانیاری و كۆنترۆلی پێویست ئەنجام دەدەن. شێوازی هەڵسووكەوتی دەزگای ئیستخباراتی لە سەر ناوی ئاسایشی نەتەوەیی لە بنەمادا تەنیا و تەنیا لە چوارچێوەی ئاسایشی ویلایەتی فەقیه دایە. كەش و هەوای ترس و گومان كە ئەم دەزگایانە لە ناو كۆمەڵگادا سازی دەكەن، كاریگەرییەكی زۆر نەرێنی لە سەر كەسایەتی و كۆمەڵگا لە ئێراندا هەیە. نە تەنیا بیر كردنە و قسە كردن و نوسینی جیاواز، ئەم دەزگایانە بە زووترین كات دەخاتە جووڵە و دەستێوەردان، بەڵكوو تەنانەت ئەگەری بیر كردن و قسە و نوسینی جیاوازی مرۆڤەكان، ئەوان رووبەڕووی گرتن، هەڕەشە و توندوو تیژی لە لایەن ئەوانەوە دەكاتەوە. زۆربەی كەسایەتیە رۆشەنبیرەكان، خویندەوانان، دامءدەزگا مەدەنیەكان و راگەیاندنەكان لە لایەن ئەم دەزگایەوە، یان هەر لە سەرەتاوە دەخرێنە ناو لیستەی رەش و یان بە پێی لیتەراتۆری سیاسی رژێمەوە “ئەستێرەدار” دەكرین و پاشان دەستیان بەسەردا دەگیرێت. ئەم دەزگا سیخوڕیەی ویلایەتی فەقیه، لە تێك‌شكاندنی بەها و نرخە ئەخلاقیەكانی ناو كۆمەڵگا دا رۆڵێكی گرینگ دەبینێ. زۆرینەی باندی “فحووش” و “مادە بێهۆش كەرەكان” پێوەندییان لەگەڵ ئەم دەزگایەوە هەیە. لە گەندەڵی ناو پەرگال و ئەو دەستڕۆییەی كە لە سەر دەسەڵات و ئابووری دەكرێت، رۆڵی كاربەدەستانی دەزگای سیخوڕی بەرچاوە. چاو و گوییەكانی خوسرەوی ئایەتۆڵا لە ساڵانی سەرۆك كۆماری خاتەمیدا بە ئەنجام دانی زنجیرەیەك پیاو كوژی و لەناو بردنی چەندین كەسایەتی سیاسی و رۆشنبیر، رۆڵێكی گەورەیان لە بادەنگ كردنی نارەزایەتیەكان و نارازیان هەبووە.

(2) ئایینی رەسمی : ئایینی رەسمی لە ئێراندا دیاردەیەكە كە لەگەڵ دەسەڵاتی خوسرەوانی پەیدا بووە. هەبوونی ئایینێكی رەسمی وەكوو ئایدیۆلۆژی دەوڵەت كە هەموو بەندەكانی خوسرەو قەبووڵیان بێت، وەكوو شەرتێكی سەرەكی لە پێوەندی نێوان دەسەڵاتی خوسرەوانی و گەڵ بینراوە. دەسەڵاتی خوسرەوانی بەهۆی ئەوەی كە دەسەڵاتێكی داگیركەر و دیاردەیەكی بێگانە لەگەڵ راستی گەلانی ئێران بووە، پێوستی بینیوە دەزگایەكی گەورەی دینی كە رەوایی بدات بەو دەسەڵاتە، ساز بكات. مەرجی پەسەند كردنی ئەو دەسەڵاتە، پەسەند كردنی ئەو دینەیە و پێچەوانەكەشی راستە. دینی رەسمی، پاشا پیرۆز دەكات و هەبوونی خوسرەو وەكوو شەرتێكی پێویست و چارەنووس دیاری دەكات. دەسەڵاتیش قەبووڵ كردنی ئایینی رەسمی بە هەڕەشە و كوشتن و بڕین بە سەر مرۆڤەكاندا دادەسەپێنێت. بە پێی ئایینی رەسمی هەر بەندەیەك مەجبوورە پاشایەكی هەبێت و بە پێی دەسەڵاتیش هەر بەندەیەك مەجبوورە باوەڕی بە ئایینی رەسمی هەبێت؛ كە واتە ناتوانێ باوەڕی بە ئایینی رەسمی هەبێـت و بەندەی خوسرەوی شاهەنشا نەبیت و یان لە ژێر دەسەڵاتی خوسرەودا بژیت و باوەڕی بە ئایینی رەسمی نەبێت. چۆنیەتی سازبوونی ئایینی رەسمی بابەتێكی گرینگ و جێگای لێكۆڵینەوەیەكی زۆرە. چوونكە رێبازی داسەپاندی دەسەڵات لە سەر فكر و مێشكی ئینسانەكان و كۆمەڵگا دیاری دەكات. ئایینی رەسمی لەگەڵ هەخامەنەشییەكان لە ئێراندا پەیدا بوو. بە هاتنە سەر دەسەڵاتی داریووشی هەخامەنەشی، ئایینی زەردەشتی وەكوو ئایینی رەسمی راگەیێنرا. هێنانی ئایینی رەسمی لاسا كردنەوەیەكی تەواو لە دەسەڵاتەكانی مێزۆپۆتامیای خوارەوە بوو. رەنگە ئەوە بە هۆی نزیك بوونێكی جوغرافیاییشەوە لە نیوان “شووش” و مێزۆپۆتامیا رووی دابێت و یاخود كاریگەری “عیلامییەكان”یشی تێدا هەبێت. بەڵام ناوەڕۆكی ئایینی رەسمی زەردەشتی و جیاوازێكەی لەگەڵ زەردەشتی راستەقینە، هەبوونی هەندێك فاكتەری تریشمان بۆ روون دەكاتەوە. ئەتنیستە ئاریاییەكان ئایینی “یەزدانی” و چەند خوداییان هەبووە. ئەوان هەمیشە بە نەریتەكانی ئایینی خۆیان گرێدراو مانەوە. لە ناو ئیزەدییە جۆراجۆرەكاندا هەر ئەتنیسیتەیەك وێڕای باوەڕی بە هەموو ئیزەدەكان، زۆرتر رۆڵی ئیزەدێك یان چەند ئیزەدی تایبەت دەداتە پێش. لە شێوازی نامەركەزی و كۆنفەدراسیۆنە كۆنەكان، هەموو گرووپەكان باوەڕی و ئیزەدی تایبەتی خۆیان دەپاراست. لە شێوازی نامەركەزیدا، شتێك بە ناوی دینی رەسمی هەبوونی نەبوو. ئەوە لە كۆنفەدراسیۆنی مانایی و ماد، كۆنفەدراسیۆنی سكایی ـ ئەشكانی و تەنانەت لە شێوازە نامەركەزییەكانی دوای ئیسلامیش بە رەنگێكی جیاوازتر بەرچاوە. ئەگەر چی ئەتنیسیتە و عەشیرەكان شوێنی ئەنجام دانی مەراسیمی ئایینیان هەبووە بەڵام هیچ كات مەعبەد بە شێوازەی دەسەڵاتی خوسرەوانی، ناوەندی، گەورە و بەسازی نەبووە. ئایینی زەردەشتی وەكوو تەفسیرێكی جیاواز و هەروەها ریفۆرمێك لە سەر ئایینەكانی میترایی و زەروانی سازبووە. ئەو ریفۆرمە كاریگەری پێویستی داناوە و گۆراِنی جیدی لەو ئایینانەدا بەتایبەت لە ناو ئەو شوێنانەی وەكوو گوند و شار داناوە كە مرۆڤ لێی نیشتەجێ بووە. گرینگێكی زۆری داوە بە كشت و كاڵ و پێوەندیەكی ئینسانی لە سەر پێوەرە ئەخلاقیەكان لە نێوان “مرۆڤ و كۆمەڵگا” و “مرۆڤ و سرووشت”. زەردەشت هەوڵی داوە بەرپرسیاریەتی مرۆڤ لە بەرامبەر كۆمەڵگا بە شێوازی باوەڕیكی رۆژانە لێ بكات. لە باوەڕی زەردەشتدا مرۆڤ هەر شتێكە و هاوكات دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی و سرووشتیشە. لە سروودە راستەقینەكانی زەردەشت واتە گاتاكاندا، مرۆڤ بە تێگەیشتن لە ئەخلاق و هەستی بەرپرسیاریەتی تەنانەت دەتوانێت تێكەڵ بە خوا بێت. یانێ مرۆڤ بۆ خۆی بەشێكە لە ئیزەد و بۆ ئەوەش هیچ پێوانەیەكی ئەتنیكی، رەگەزی و تەمەنی دانەناوە. زەردەشتی، لە ناو كۆمەڵگای كۆنی ئاریاییدا باوەڕیك بوو كە نەریتە ویشكەكانی میترایی نەرم دەكردەوە. زەردەشتی هیچ كات ئایین نەبووە و بە ئایین كردنیشی بە پێچەوانەی فەلسەفەی زەردەشتەوە بووە. بەتایبەت ئەوەی كە زەردەشت دژ بە ئەوە بووە كە باوەڕیك تەنیا لە شوێنێكی تایبەت وەكوو مەعبەد نوێنەرایەتی بكرێت. باوەڕی زەردەشت وەكوو بزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتی لەسەردەمی هەخامەنشییەكان بە شێوازێكی لەناكاو بوو بە دینێكی رەسمی و خاوەنی مەعبەد، دەسەڵات، گەورە ئایینییەكان و بەشێكی بەهێز لە دەربار. مۆغە میتراییەكان ریفۆرمەكانی زەردەشتیان تا رادەیەك پەسەند كردبوو. هەربۆیە ئەو مۆغانە هاوكات مۆغی زەردەشتیش بوون. بەڵام هیچ بەڵگەیەك باس لە هەبوونی ئایینێكی تایبەت بە ناوی زەردەشتی بەر لە هەخامەنشییەكان ناكات. تەنانەت هیچ بەڵگەیەك باس لە زەردەشتی بوونی ئەو پارسانەی كە لە ئیلام نیشتەجێ ببوون، ناكات. وادیارە بەر لە رەسمی بوونی ئایینی زەردەشت ماوەیەك بۆ رێك و پێك كردن و داڕشتنی ئایینێكی وەها كاركراوە. چۆنكوو ئەو ئایینە لە ناكاو دەركەوت و دەركەوتنیشی بەشێوازێكی كودەتایی بوو. بە هاتنە سەر دەسەڵاتی داریووشی هەخامەنشی، مۆغە مادەكان لە ژێر چاوەدێری ژنە یەهوودێكەی داریووشی و وەزیرە یەهوودێكەی، لە كوشتارێكی گەورە تێپەڕ بوون. لەمە بەدوا، ئایینی مۆغەكان و باوەڕی زەردەشتی لە ناو كۆمەڵگادا بە شێوازێكی تەریقەتی و تایبەت بەڕێوە دەچوو و قۆناخ بە قۆناخ، سەركوتكاری لە سەر پەیڕەو دەكرا. بەلا بردنی كودەتاواری مۆغەكان، دەسەڵاتی خوسرەوانی هەخامەنشی، مۆغی تایبەت بە خۆی ساز كرد. ئەو مۆغانە كە “مووبەد”یان پێدەگوترا، خۆیان سەرۆكی دینێكی رەسمی دەرباری راگەیاند كە دەرەوەی گاتاكان گەلێك شتی تریان بە تەعلیماتەكانی زەردەشتەوە زیاد كردبوو. لە قۆناخێكی وەها كەم دا ئەو مووبەدانە چۆن سازبوون و توانیان جێگای مۆغە مادەكان بگرنەوە، جێگای سەرنجە. ئایا ئەوانە پێشتر ئامادە دەكران و پەروەردە دەكران؟ ئەوە پرسیارێكە كە بۆ وەدەست خستنی وەڵامەكەی ڵێكۆلینەوەیەكی بەرفراوان پێویستە. بەڵام ئەوەی كە دیارە، ئەوەیە كە ئەو مووبەدانە هیرارشێكی تایبەتیان هەبوو كە لە ناو مۆغە مادەكاندا باو نەبوو. مووبەدی گەورە كەسایەتێكی بەهێزی دەربار بوو. ئایینی رەسمی زەردەشتی لەمە بەدوا پڕ كرا لەو تەعلیماتانەی كە پێویستی گوێڕایەڵی لە حوكمی خوسرەو بوون. لە ئەو ئایینە زەردەشتییە دەستكردە نوێیە، گەلێك میتۆلۆژی و باوەڕی هاوبەشی لەگەڵ یەهوودیەت تێدایە كە جێگای سەرنجە. مووبەدەكان یا ئەو كەسانەی كە مووبەدەكانیان ساز كرد هیچكات نەیانتوانی هەموو گاتاكانی زەردەشت لەناو ببەن. هەرچەندە بەشێكی گاتاكانیان ون كرد، بەڵام چۆنكوو ئەو گاتایانە لە ئەساس دا نە وەكوو نووسراوە بەڵكوو وەك سروود و گۆرانی لەناو خەڵك دا هەبوو، هەربۆیەش ئەو شتانەی كە دواتر بە ناوی زەردەشتەوە بە گاتاكانەوە زیاد كرا، زۆر ناڕێك و ناكۆكە لەگەڵ ناوەڕۆكی گاتاكان. بۆ وێنە: لە ئایینی زەردەشت دا ئەو شتەی كە وەكوو سەعادەتی ئینسانی بەناو دەكرێت، ژیان لە دونیایەكی تر نیە، بەڵكوو گەش كردنەوەی ئاگری ئەخلاقی و بەرپرسیاریەتی مرۆڤایەتییە. مرۆڤ بە بوون بە ئاگرێكی تەواو لە ناو ئەو بەرپرسیارییەتی و درووستبوونەدا، دەگات بە خۆشی و سەعادەت. بەڵام دونیای تر عەزابەكانی جەهەنەم، پردی سیرات و مرۆڤێكی كە رۆژێكی دونیا خۆش دەكات واتە مەسیح و سوشیانت بەشێكن لەو باوەڕیانەی كە لە یەهوودیەتەوە وەرگیراون. هەموو مەراسیمەكانی ئایینی رەسمی زەردەشتی، مەراسیمی بەندەگی بۆ خوسرەون. مەعبەدەكانی زەردەشتی، شوێنێكی وەكوو شوێنی سەرەكی پاراستنی نەریتی خوسرەوانی و پیرۆزی شا رۆڵیان بینیەوە. ئەو مەعبەدانە لەكاتی نەبوونی دەسەڵاتی خوسرەوانی و حوكومداری نامەركەزی دا، خەریكی ئامەدەكاری و هەڵ قۆستنەوە بۆ سازكردنی قۆناخێكی نوێتر لە دەسەڵاتی خوسرەوانی بوونە. دوابەدوای رووخانی هەخامەنشییەكان بۆ ماوەی 500 ساڵ مووبەدەكان و مەعبەدە زەردەشتییەكان دوابەدوای سەرنەكەوتنیان بۆ ئەوەی كە لە رێگای هۆزە سێكاكان دەسەڵاتی خوسرەوانی دووپات كەنەوە لە دەرفەتێك دەگەڕان بۆ ئەوەی كە سەر لە نوێ بە ناوی خوسرەوێكەوە دەسەڵات بەدەست بگرن. ئەوەی كە ئەو مەعبەدە ناوەندی و گەورانە زۆرتر لەو شوێنانە بوون كە گرووپە كۆچبەرە یەهوودییەكانی لێی دەژیان و تەنانەت ناوی یەهوودی ئەو شوێنانە، سەرنج راكێشە. بۆ نموونە گەورە مەعبەدی زەردەشتییەكان كە پێویست بوو هەر شایەكی نوێ رەوابوونی دەسەڵات لەوێ وەربگرێت، لە شوێنێك بە ناوی تەختی سولەیمانە. یا ئەو مەعبەدی كە لە شاخی دەماوەند بوو و یەهوودییەكان بە هۆی نیشتە جێ بوون لەو شوێنە ناوی “ئیلعاد”یان لێی كردبوو. بۆ مەبەستی دامەزراندنی زەنجیرەیەكی خوسرەوانی نوێ ساسانییەكانی بە رەگەز كاسیت كە خەڵكی مەنتەقەی كرماشان بوون، شیاو دیتران. ساسانییەكان كە بۆ خۆیان لە نەریتێكی ئایینییەوە هاتبوون بە هاوپەیمانی لەگەڵ مووبەدەكان و بە كودەتایەك لە دژی ئەشكانییەكان، هاتنە سەر دەسەڵات. لە دەسەڵاتی ساسانییەكاندا ئەو مووبەدانەی كە 500 ساڵ بوو كاریان بۆ سازكردنی سلسلەیەكی پتەوتر كە لەناویدا ئایینی رەسمی زیاتر بە سازی بووبێ دەكرد، ئیمپراتوورێتێكی ئاسمانی و پڕ لە شەڕ، كوشتار، دڵەراوكە و داگیركەرییان بۆ ماوەی 400 ساڵ بەسەر گەلانی ئێران و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا داسەپاند. لە دەسەڵاتی ساسانییەكاندا بۆ یەكەم جار ئەوێستا وەكوو كتابێكی پیرۆز دەركەوت و ئەو بەشانەی كە بۆ كار كردن لەسەر زیهنیەتی خەڵك و پتەو كردنی دەسەڵات پێویست بوو، پێوەی زیاد بوو. ئەو شتەی كە هەری كەم لە ئەوێستای ساسانییەكاندا بەدی دەكرێت، زەردەشت بۆخۆیەتی. هیز و دەسەڵاتی ئایینی رەسمی لە ناو دەرباری ساسانییەكاندا تا رادەیەك بوو كە زۆر جار خوسرەوەكان بەدەستی مووبەدەكان یا دەكوژران و یان لە سەركار لادەبران. كاری هەری بەرچاوی مووبەدەكانی دەربار مەحكووم كردنی باوەڕیكانی گرووپە ئەتنیكییەكان و لە سەر ئەو ناوەش پاكتاو كردنیان بوو. شەڕی ئایینی ساسانییەكان تەنیا لەبەرامبەر ئیمپراتووری رۆمای مەسیحی نەدەكرا. هەرچەندە ئەم شەڕە ئایینیانە جێگای گومانن و ئەوەی كە چ گرووپێك و چ ئایینێك لەو شەڕانە بەهرەمەند دەبوون، پێویستی بە وردبوونەوە هەیە. شەڕی ئایینی هەرە گەورە لە ساسانییەكاندا، لە دژی باوڕیە ئایینیە ناوخۆییەكان بوو. مێژوو باس لە كوشتاری گەورەی باوەڕی و عەشیرەكان لە ناوچەی ماردین(باكووری كوردستان) بە دەستی سوپای ساسانی و بە فەرمانی مووبەدی گەورە دەكات. هەڵبەت باوەڕییە كۆمەڵایەتییەكان، تەفسیری خۆیان لە ئایین پاراست و بۆ ئەوەش زۆر جار حەرەكەتی بەرخۆدانیان پێش خست. لەوانە مانی، مەزدەك وهتد بوون كە زۆر بە توندی سەركوت كران. ئەوەی كە تەنیا ئایینێكی كە لە دەرباری ساسانییەكاندا جگە لە ئایینی رەسمی زەردەشتی سەربەست بوو و هیچ گوشارێكی لەسەر نەبووە، ئایینی یەهوودی بووە، جێگای سەرسوڕمانە. ئایینی رەسمی زەردەشتی ئایینێكی بەتەواوی بێ تولێرانس لە بەرامبەر باوەڕیكانی تر وەكوو مەسیحیەت، مانەویەت و تەنانەت بووداییەكان بوو، بەڵام هیچ جۆرە كاردانەوەیەكی لە بەرامبەر یەهوودییەت نەبوو. ئەو پاشایانەی كە لە ناو ساسانییەكاندا، زەردەشتییەكان زۆر ناویان بەرز دەكەنەوە، زۆربەی لە لایەن دایكەوە بەرەچەڵەك یەهوودین. بۆ وێنە شاپووری دووهەم كە وەكوو یەكێك لە پیرۆزترین و سەركەوتووترین پاشایەكانی ساسانی بەناو دەكرێت، دایكی یەهوودی بوو و بە فەرمانی دایكی عەرەبەكانی ناوچەی كەنداوی لە كوشتارێكی گەورە تێپەڕ كرد. ئەو ئایینەی كە لە ئێراندا ئەمڕۆكە وەكوو زەردەشتی بەناو دەكرێت، پاشماوەی ئەو ئایینەی رەسمی ناو دەربارە. بۆ چی ئەو زەردەشتیانە بۆ پاراستنی خۆیان نەچوون بۆ ناوچە شاخاوییەكان، بۆچی لە هەندێك شاری گەورەی ناوەندی مانەوە و یا روویان كردە ولاتی ترەوە؟ وەڵامەكە لەوەدایە كە یەكەم ئەوانە پەیوەست بوون بە ئابوورێكی بازرگانی و بازاری شارە گەورەكان كە لە دەست جوولەكەكاندا بوو و دووهەم ئەوەی كە ئەوەندەیان گەلان و باوەڕی ناوچە شاخاوییەكانیان چەوساندبووە كە شوێنێكیان لە لای ئەوانە نەبێت. ئەگەر زەردەشتی رەسمی ئایینی پەسەندكراوی هەموو گەلانی ئێرانی بوبێت بۆچی ئەو دینە دوای رووخانی ساسانییەكان لە ماوەیەكی ئەوەندە كورتدا دەبێتە یەكێك لە مارژیناڵترین ئایینەكان لە ئێراندا. ئەو مەراسیمانەی ئەمڕۆكە زەردەشتییەكانی ئێرانی بەڕێوەی دەبەن مەراسیمی چوونە خزمەت خوسرەوە كە بە فارسی پێی دەگوتری “باردادن”. گرووپێك لەو زەردەشتیانە رۆیشتن بۆ هیندوستان و دواتر هەتا دامەزراندنی دەسەڵاتێكی خوسرەوانی تر، هێدی هێدی پەیدایان بووە. لە راستیدا ئایینی رەسمی زەردەشتی پێوەندێكی ئەوتۆی لەگەڵ باوەڕی زەردەشتی گەلان نیە و زەردەشتییەكی ژوودیكە(یەهوودی). ئەوەی كە ئێستاكەش زەردەشتی ئێرانی و یەهوودییەت رێكترین و كۆكترین دینەكانن ئەو راستیە دەسەلمێنێت.

دوو چەمكی ئایینی رەسمی و دەسەڵاتی خوسرەوانی، دوو چەمكی بەتەواوی پەیوەست بەیەكترن. بە هاتنی ئیسلام هەم دەسەڵاتی خوسرەوانی و هەم ئایینی دەربار بۆ ماوەیەك كۆتاییان پێهات. ئەگەر چی سەردەمی ناوەڕاست سەردەمی حوكمداری دین بوو و هەركەس لە سەرناوی دین حوكمرانی دەكرد، بەڵام هیچ كات لە دەسەڵاتە ئیسلامییەكاندا دین بە وێنەی دەسەڵاتی خوسرەوانی لە ناو دەربار دا بە سازی نەبووە. ئەگەر چی وەزیرە ئێرانییەكانی كە دیوانخانەی خوسرەوانیان بردە ناو دەسەڵاتی ئیسلامی، هەوڵی ئەوەیان دا كە پێویستی ئۆرگانی دینی وەها لەناو دەسەڵاتدا بچەسپێنن، بەڵام بەتەواوی سەركەوتوو نەبوو. هەرچەندە لەم تێكۆشانەدا زەبری زۆر گەورەیان لە پێشكەوتنەكانی زانست و كۆمەڵگا دا. بۆ وێنە نیزامولمولك كە هەنگاو بە هەنگاو دەسەڵاتی سەلجووقییەكانی خوسرەوانی دەكرد، چۆنكە نەیدەتوانی ناوەندی ئایین لە بەغدا بگوێزێتەوە هەوڵی دا ئایینی رەسمی سەركوتكارانە سەرەتا لە بەغدا بە رێكخستن بكات. سازكردنی نیزامیەی بەغدا وەكوو شوێنێكی كە فكر و وتاری پێویست بۆ ئایینی رەسمی دەرباری دابنێت، دەستكردی نیزامولمولك بوو. لەم قۆناخە بەدواوە ئایینی سوننی وەكوو ئایینێكی رەسمی، سەركوتكارییەكانی رۆژبەرۆژ زیاتر كرد بەڵام بەهۆی ساز نەبوونی دەسەڵاتێكی خوسرەوانی نەیتوانی ئەو رؤَڵەی ئایینی رەسمی زەردەشتی ببینێتەوە.

جگە لەو هەوڵدانانەی كە وەزیرە دیوانییەكان بۆ سازكردنی دەسەڵاتێكی تری خوسرەوانی و پەیوست بەوە ئایینی رەسمی هەیانبوو، هەوڵدانێكی تریش هەر لەو پێناودا بەڵام بەرَیبارزی تر لە ئارادابوو. وەزیرە دیوانییەكان هەوڵیان ئەوە بوو ئایینی رەسمی خەلافەت بكەن بە ئایینی رەسمی خوسرەوانی؛ بەڵام زۆر سەركەوتوو نەبوون. هەوڵدانی تر ئەوە بوو كە رەنگی نەریتی ئێرانی هەم لە رێوەبەری خوسرەوانی و هەم لە ئایینی رەسمیدا بپارێزرێت. ئەم هەوڵدانە لە قۆناخەكانی دواتردا ئایینی شێعەی رەسمی لێكەوتەوە. بەرماوەی مووبەدەكان دوابەدوای هاتنی ئیسلام هەركات لە بیری ئەوەدا بوون كە بتوانن بگەڕێنەوە سەردەمی سەروەری خۆیان. هەندێك لەوانە بە رواڵەت ئیسلامیان قەبووڵ كرد بەڵام هەوڵی ئەوەیان دا كە لە ناو ئیسلامدا زەردەشتی رەسمی دەرباری بژێننەوە. پێشەنگی ئەوانە كۆنە مووبەدێكی بە رواڵەت موسڵمان بوو بە ناو “عبدالله ابن موقفع”. عبدالله لە بیری ئەوەدا بوو كە چۆن بە بەكارهێنانی هەندێك ئەلەمان و رەنگی ئیسلامی هێدی هێدی پێگەیەك بۆ مووبەدەكان و مەعبەدەكان ساز بكاتەوە و لەو رێگایەوە قۆناخێكی نوێی خوسرەوانی لە ئێراندا دەسپێبكاتەوە. هەوڵدانەكانی عبدالله ئاشكرا بوو و سزا درا، بەڵام بۆچوونەكانی ئەو دەروازەیەكی بۆ ئایینێكی رەسمی لە چەشنی زەردەشتی دەرەباری لە داهاتوودا كردەوە. شێعەگەرییەك كە ئەمڕۆ لە دەسەڵاتی خوسرەوانی ویلایەتی فەقیه دەیبینین، دەرەنجامی ئەو هەوڵدانانەیە و نابێت لەگەڵ مێژووی تێكۆشانی گەلانی ئێرانی لە بەرامبەر دەسەڵاتی خەلافەت تێكەڵاو بكرێت. پیاوە ئایینییەكانی شێعەی دەرباری، زۆر بە ژیرانە ئایینی رەسمی خۆیان لە ئاكامی تێكۆشانی بەسەدان گرووپ، تەریقەت و فەلسەفەی جیاواز لە مێژووی ئێرانی دوای ئیسلامدا لێكدەدەنەوە. ئەمە درۆیەكی مێژوویی گەورەیە. هەر بۆیەش بە پێویست دەبینین مێژووی تەشەیوع لێك بدەینەوە.

شێعەگەرایی

ئەو دیاردەیەی كە وەكوو تەشەیوع بەناو دەكرێ، هەر لە سەرەتاوە تا رۆژی ئەمڕۆ لە دوو خەت و رێبازی جیاواز پێك دێت. یەكەم رێبازی “ابن موقفع” و كۆنە مووبەدەكان كە هەمیشە چینێكی تایبەتی دەوڵەمەند، بازرگان و بازارییان لە پشت بووە. ئەم گرووپە لە ئەنجامدا، هاتنە سەر دەسەڵاتی سەفەوییەكانی لێكەوتەوە و لە هەموو سەدەكانی 18 و 19 خەریكی داڕشتنی هیرارشییەكی ئایینی ـ سیاسی بوون. چینێكی مەلای نەریتی گرێدراو بە بازاری سوونەتی لێی وەدیهات كە لە چوارچێوەی تیۆری ویلایەتی فەقیه دا دەستیان خستە ناو سیاسەت و بە دروشمی ویلایەتی موتلەقەی فەقیه، دەسەڵاتی خوسرەوانی ویلایەتی فەقیهیان دامەزراند. ئەو چەشنە شێعەگەریە كە هەر بەردەوامی نەریتی ئایینی رەسمی دەربارە و هەڵقوڵاوی ئاواتی مووبەدەكانە و بێ دەسەڵاتێكی خوسرەوانی ناتوانێ هەبوونی هەبێت، لە لایەن فیلسووفی شێعە “دوكتوور شەریعەتی” وەكوو “شێعەی صفوی” بەناو دەكرێت. دووهەم رێبازی خۆڕاگری گرووپە ئایینی و ئەتنیكییەكان لە بەرامبەر دەسەڵاتی خەلافەتی ئیسلامی بوو. دوابەدوای هاتنی موسڵمانەكان سەرەڕای بانگەشەی یەكسانی لەناو ئیسلامدا، دەسەڵاتی خەلافەت، جیاوازییەكی گەورەی خستە نیوان عەرەبەكان و عەجەمەكان یان نەتەوەكانی تر. ئەو میللەتانەی كە دواتر موسڵمان دەبوون وەكوو “مەولی” بەناو دەكران و سەرەڕای موسڵمانبوونیان بە سووكایەتی رەفتاریان لەگەڵ دەكرا. لە لایەكی ترەوە گەلان و گرووپە ئایینییەكان دەیانویست باوەڕیە كۆنەكانی خۆیان و نەریتەكانیان تا رادیەك بپارێزن. تێكەڵاو بوونی ئەو باوەڕیانە واتە باوەڕی و فەلسەفەی ئەوان لەگەڵ ئیسلام، دینی ئیسلامی كە تا ئەوكاتە وەكوو باوەڕی و دێنێكی تەعلیماتی بەڕێوە دەچوو، كرد بە دینێكی كە پڕە لە ناكۆكی فەلسەفی و بەو پێیەش زەمینەی موجادیلەیەكی فەلسەفی تێدا ساز بوو. بۆ نموونە ئەوەی كە ئایا مرۆڤ بە پێی ئیسلام موختارە یان مەجبوورە، یەكێك لەو نیقاشانە بوو كە لە تێكهەڵچوونی فەلسەفەی ئاریایی لەگەڵ ئیسلام ساز بوو. ئەو جیدالە فەلسەفیانە لەگەڵ ئەو فەرهەنگ، نەریت و باوەڕیانەی كە دەیانویست بمێننەوە و هەستی خۆڕاگری لە بەرامبەر بچووك كردنەوەیەك كە دەسەڵاتی عەرەبی دایدەسەپاند، هەموو بەیەكەوە بوونە هۆكاری پەیدا بوونی بەدەیان فیرقە، تەریقەت و گرووپی ئایینی جیاواز كە لەگەڵ دەسەڵاتی خەلافەت و مەزهەبی سووننی گرفتیان هەبوو. ئەو تەریقەتانە هیچكات ناوێكی گشتی هاوبەشیان نەبوو. ئەوانە كە بەتایبەت لە لایەن حوكمی نیزامیەی بەغداوە سەركوت دەكران، یا بە شێوازێكی زۆر شاراوە لە ناو كۆمەڵانی خەڵك بەڕێكخستن دەبوون و یان لە ناوچە شاخاوییەكاندا خۆیان دەپاراست. ئەوانە بە رێگای فیلسووفەكان یا كەسانێكی كە لە ناو گەل دەركەوتبوون، رێوەبەرایەتی دەكران. پێگەی رێبەرانی ئەوان چینی مووبەدە كۆنەكان و یا بازرگانەكان نەبوون. بۆ وێنە مەنصووری حەلاج مرۆڤێك لە چینی ئاسایی بوو. ئەو لایەنە هەمیشە لە ناو گەلدا مانەوە و دژایەتی خۆیان لەگەڵ دەسەڵات بەردەوام كرد. لە راستیدا ئەم تەریقەتانە ریشەیان لەو ئایین و گرووپانەدا بوو كە لە سەردەمی ساسانییەكانیشدا هەر لە دژی دەسەڵات و ئایینی رەسمی شەڕیان كردبوو. ئەوانە بە پێچەوانەی گرووپی یەكەم هیچ كات خۆیان بە دیوانخانە، دەسەڵات و چینی بازرگانەوە هەڵنەواسی. ئەم لایەنە هەموو جۆرە خۆڕاگرییەك لە خۆڕاگری فەرهەنگی و سیاسیەوە بگرە تا خۆڕاگری چەكداریشیان لە دژی دەسەڵات بەكار هێنا. ئەوان، ئەو بەشە لە ئایدیۆلۆژی ئیسلام كە باس لە یەكسانی، دادپەروەری و تەسلیم نەبوون لە بەرامبەر دەسەڵات دەكات، قەبوولأ دەكرد و ئەو كەسایەتیانەیان كە لە مێژووی ئیسلامدا لە بەرامبەر دەسەڵاتی خەلافەتی ئەمەوی و عەباسی خۆڕاگرییان كردبوو وەكوو عەلی و حسین و ئیمامانی تریان پەسەند دەكرد و وەكوو سیمبۆلێك بۆ تێكۆشان بەكاریان دەهێنا. ئەمانە كە هیچ كات نەبوون بە خاوەن پەرگالێكی یەكڕەنگ و ناوەندی، هەبوونی خۆیان وەكوو لایەنی دژایەتی هەمیشە پاراست و دۆگمەكانی ئایینی رەسمیان قەبووڵ نەكرد. ئەوانە هەروەها هەمیشە دژبەری هەبوونی ئایینی رەسمی دەرباری و چینێكی دەسەڵاتداری ئایینی بە ناوی مووبەد یاخود رووحانیەت بوون. شەریعەتی ئەوانە وەكوو شێعەی “عەلەوی” بەناو دەكات. شێعەی عەلەوی مێژوویەكی پڕ لە قارەمانێتی و خوێناوی هەیە. ئەم میژووە لە لایەن تەشەیوعی سەفەوییەوە داگیركاری لە سەر دەكرێت و بۆ رەوایی پێدان بە ئایینی رەسمی بەكار دەهێنریـَت. لە كاتێكدا كە شێعەی سەفەوی كەمترین هەزینە و بەدەلی داوە و قووربانییەكانی تێكۆشانی تەشەیوع لە ئێراندا لە راستیدا سەر بە شێعەی عەلەوین. لە هەموو سەردەمەكانی سەدەی شانزدەهەم بەدواوە شەڕی نێوان شێعەی عەلەوی و شێعەی سەفەوی، لایەنگرانی رووحانیەت و دژبەرانی ئەو، موحافەزەكاران و لایەنگرانی گۆڕانكاری لە دونیای تەشەیوع دا بەردەوام بووە. تەشەیوعی سەفەوی نە تەنیا ئایینەكانی تری سەركوت كردووە بەڵكوو مەزهەبەكانی تری ئیسلامیشی سەركوت كردووە. بەڵام سەركوتكارییەك كە لە دژی شێعەی عەلەوی بەكاری هێناوە لە بواری توند و تیژییەوە كەمتر لەوانی تر نەبووە. شێعەی سەفەوی لە سەدەی هەژدەهەم بەدواوە بە ناوی “موتەشەریعە” و بە بەكارهێنانی بیانۆ شەرعییەكان هەم خۆی زیاتر بە سازی كردووە و هەم دژبەرانی خۆی لاواز كردووە.

لە سەدەی نۆزدەهەم بە دواوە رۆژئاوا بە دوو شێواز كاریگەری لە سەر ئێران دانا. یەكەمیان بە رێگای پێوەندی دەوڵەتی قاجار لەگەڵ وەڵاتە ئەورووپیەكان. ئەم پێوەندییە سەرەتا لە رێگای شكست خواردنی ئێران لە بەرامبەر رووسەكاندا ساز بوو. كەسانێك لە ناو دەزگای دەوڵەتی هەوڵی گۆڕانكاری رۆژئاوایی و هێنانی پەرگالی مۆدێڕنی سەربازی و پەروەردەیی و برۆكراسییان دا بۆ ئەوەی ئێرانێكی مۆدێڕن ساز بكەن؛ ئەمانە سەرنەكەوتن. دوابەدوای ئەوە پێوەندییەكان لەگەڵ رۆژئاوا نە لە سەر بنەمای بەهێز كردنی ئێران لە بەرامبەر دەوڵەتانی بێگانە بەڵكوو لە سەر بنەمای بەهێز كردنی دەوڵەت لە بەرامبەر كۆمەڵگا بوو. كە ئەمەش دەبووە هۆكاری كاردانەوەی كۆمەڵگای نەریتی ئێران لە بەرامبەر ئەو هەوڵدانانە. شێوازی دووهەمی كاریگەری رۆژئاوا بە رێگای كاریگەری فیكری و ئایدیۆلۆژی لە سەر رووناكبیرە ئەلیتەكان بوو. ئەمانە كەسانێك بوون كە دەستەواژەكانی هاووڵاتی بوون، یەكسانی، قانوون و ناسیۆنالیزم و لیبەرالیزمیان لەگەڵ خۆیاندا هێنا. خیتابی زۆربەی ئەوانە لەو چوارچێوەیەدا بوو كە دەوڵتێكی ناوەندی بەهێز لە ئێراندا كە هەر كەس هاووڵاتی ئەو بێت، هەر كەس لە یەك پەرگال دا پەروەردە ببینێت، هەر كەس بە زمانی فارسی قسە بكات و ئەرتەشێكی گەورەی بەهێز هەبێت، دابمەزرینن. ئەمانە لە ژێر كاریگەری رۆژئاوادا گەورەبوونی ئێران و شەڕ لە دژی دەستێوەردانی زلهێزەكانیان لە دەوڵەت ـــ نەتەوەیەك دا دەدیت. هەبوونی دەوڵەت ــ نەتەوەیەكی بەهێز بەكاری بەرژەوەندی ئینگلیسەكانیش دەهات بەڵام ئینگلیسەكان لە ترسی رووسیەی تیزاری نەیاندەتوانی هەوڵدانی گۆڕانی حكوومەتی قاجار بكەن. بەڵام ئامادەكارییەكانیان بەردەوام دەكرد. یەكێك لەو ئامادەكاریانە، بەهێز كردنی هەست و هزری ناسیۆنالیستی لە ناو رووناكبیراندا بوو. لە كاتی حكوومەتی ناسیرەدین شا، سەرۆكی زەردەشتییەكانی ئێرانی كە پێویست بوو بۆ ساڵرۆژی پاشایەتی ناسیرەدین شا بچێت بۆ دەربار، لە ناكاو مرد. ئینگلیسەكان لە جیاتی ئەو، زەردەشتییەكی هیندی بە ناوی “شاپوورجی” كە لە لای ئینگلیسەكان بە ناوی “سێر شاپوور رێپۆرتێر” دەناسرا، لە سەر ناوی زەردەشتیەكان دەنێرن بۆ دەربار. ئەو كەسە جاسووسێكی پەروەردەكراوی ئینگلیس و كەسایەتییەكی نزیكی دەوڵەتی ئەم ولاتە بوو. شاپوورجی لە ماوەیەكی كەم لە دەربار دا جێی خۆی دەكاتەوە و دەستدەكات بە بڵاوكردنەوەی تیۆری تایبەت بە میللیگرایی ئێرانی. لەسەر بنەمای تیۆرییەكەی شاپوورجی، ئێران پێویستە بگەڕێتەوە سەردەمی گەورەیی خوسرەوانی. سەردەمی هەخامەنشییەكان سەردەمی زێرین و ئیدەئالی ئێران بووە. كەسایەتی كوورش و داریووش كەسایەتی و مۆدێلی رێوەبەر و پاشان. شاپوورجی دەیگووت كە ئێرانێ كە لە سەردەمی هەخامەنشی و ساسانیدا گەورە ئیمپراتووری دونیا بووە، بۆچی دەبێ ئەمڕۆكە بەو شێوازە لاواز بێت. شاپوورجی، هەستی خۆ بچووك دیتنی ئەوانی لە بەرامبە ئوروپیەكان دەورووژاند و هۆكاری دواكەوتنی ئێرانی بە هاتنی ئیسلامەوە دەبەستەوە. شاپوورجی دەیگووت كە گەڕانەوە بۆ ئایینی زەردەشت و بۆ دەسەڵاتی خوسرەوانی، رەمزی سەركەوتنی ئێرانە. هەر لەو كاتەشدا ئوروپیەكان كۆمەڵێك ئاركۆلۆگ و مێژوونوسیان نارد بۆ ئێران كە لە ئەنجامی هەموو لێكۆڵینەوەكاندا باس لە عەزەمەت و گەورەیی ئێرانی سەردەمی هەخامەنشی و ساسانی دەكرا. لە لایەكەوە، هەوڵدان بۆ پەرگالێكی قانوونمەندی بەشێوازی رۆژئاوایی و لەلایەكی تریشەوە، پەرگالێكی یەك‌دەست و یەك‌زمان و بە دەوڵەتێكی گەورە و ئەرتەشێكی بەهێز، وەكوو خەیاڵی كۆمەڵێك رووناكبیری سەر بە رۆژئاوای لێ هات. یەكێك لەوانە “ملكۆمخان” بوو. ملكۆمخان، بەڕەسەن ئەرمەنی بوو كە بە رواڵەت موسڵمان ببو و یەكەم لۆژی فراماسۆنی بەناوی “فەرامووشخانە” سازكرد. هەوڵی دا هەم لە سەر ناسیرەدین شا كاریگەری دابنێت تاكوو كۆمەڵێك گۆڕانكاری پێی بكات و هەم بیكێشێتە ناو فەرامووشخانەوە. بەڵام بەهۆی كاردانەوەی مەلاكان چوو بۆ ئینگلیس و تا دوایی ژیانی لە لەندەن ماوە. ملكۆمخان لە لەندەنەوە رۆژنامەی قانوونی دەردەخست و لەوێوە هەوڵی بەهێز كردنی چەمكی ناسیۆنالیسمی ئێرانی دەدا. ئینگلیسەكان لەسەردەمی مەشرووتە دا توانییان كەسانێكی زۆرتر لە سەر بنەمای فیكری ناسیۆنالیستی ئێرانی بە رێكخستن بكەن و لە مەیدانی سیاسەت و مەجلیسی شوورای میللی بەجێیان بكەن. شۆڕشی ئۆكتۆبری 1917 ی رووسیە ئەو دەرفەتەی بۆ ئینگلیسەكان رەخساند كە حكوومەتی قاجار بگۆڕن. بۆ ئەو كارە شاپوورجی چەند كەسی ئامادە كردبوو. ئەو كەسانە یەكیان “سیدزیای تەباتەبایی” بوو كە ناسیۆنالیستییەكی توندڕەوی سەر بە ئینگلیس بوو و ئەویتریشان ئەفسەرێكی بە ناوی “رەزا خانی میرپەنج” بوو. لەو كاتەش دا لە مەجلیسی ئێراندا پارتییەك بە ناوی “حیزبی تەجەدود” هەبوو. رەزاخان و سەید زیا كە كوودەتایان كردبوو و بەتایبەت رەزاخان كە بە پشتیوانی ئینگلیسەكانەوە توانیبووی راپەڕینی كوردەكان، گیلانیەكان و عەرەبەكان تێكبشكێنێ، خاوەن هێزێكی زۆر بوون و رەزا خان بە پشتیوانی حیزبی تەجەدود توانی حكوومەتی قاجار دوایی پێی بێنێت و هەوڵی دامەزراندنی كۆماری دا. بەڵام مەلا شێعەكانی ناو مەجلیس حكوومەتی شاهەنشاهیان پیرۆز ئیعلام كرد و بەو پێەیش رەزاخان خۆی پاشا و خوسرەوی ئێران ناساند. حیزبی تەجەدود كە هاوكاری رەزا شا بوو دواتر ناوی خۆی بە حیزبی “تەرەقی” گۆڕی. لێكچوونی ناوی ئەو حیزبە بە جەمعیەتی “ئیتحاد و تەرەقی” توركیا لێناچێ كە رێكەوت بێت. مەلاكان رەزاخانیان كرد بە پاشا بەڵام رەزاشا ئەمجارە نە بە ئایدیۆلۆژی شێعە بەڵكوو بە ئایدیۆلۆژی ناسیۆنالیزم و مۆدێڕنیزمی رۆژئاوایی دەیویست سەردەمێكی نوێ لە دەسەڵاتی خوسرەوانی دەس پێبكات. ئەرتەشێكی بەهێز و خاوەن تێكنۆلۆژیا، دەربارێكی خوسرەوانی، گۆڕانكاری لە شێوەی ئاتاتوركی و راگەیاندنی زمانی فارسی وەكوو تاكە زمان لە ئێران و هێرش بۆ سەر هەموو فەرهەنگەكان، قۆناخێكی نویی بوو لە دەسەڵاتێكی سەركوتكار و ناوەندی خوسرەوانی. دروشمەكانی ئێرانێكی مۆدێڕن، میللەتی گەورەی ئێرانی ــ فارس و گەڕانەوە بۆ مێژووی بەهەیبەتی رابردوو، وتاری سەرەكی دەسەڵاتی پەهلەوی بوو. رووحانیەتی شێعە لە لایەن رەزاشاوە دوورەپەرێز كرا و بچووك كرایەوە. هەر بۆیە مەلاكان لەمەو بەدوا لە هەموو سەردەمی پەهلەوی وەكوو هێزێكی موخالیفەت خۆیان نیشان دا. موحەممەد رەزاشا هەم چەمكی رۆژئاوایی دەپاراست و هەم نەتەوەپەرەستی باوكی بەردەوام كرد. ئەو دەربارێكی گەورە و دەوڵەمەند و گەندەڵ، ئێرانێكی سەنعەتی بەشاری گەورە گەورە و ئەرتەشێكی بەهێزی دامەزراند. لەسەروەی ئەوانەش خۆی وەكوو شای گەورەی ئاریاییەكان بەناو كرد. جەژنی گەورەی 2500 ساڵەی بەیادی هەموو سەردەمی دەسەڵاتی خوسرەوانی لە كاخی رووخاوی هەخامەنشییەكاندا پیرۆز كرد. تەنانەت هەوڵی ئەوەیشی دا كە بۆ پڕكردنەوەی تەواوی بۆشایەتی دینی رەسمی لە دەسەڵاتی خۆی دا حیزبێكی گەورە و سەرتاسەری بەناوی “حیزبی رەستاخیز” یان ژیانەوە ساز بكات كە ئەو حیزبە لە رێگای ئایدیۆلۆژیای ناسیۆنالیسم و مۆدێڕنیزمەوە دەسەڵاتی شاهەنشاهی ئاریامێهر پیرۆز رابگەیێنێت و هەر تاكێكی ئێرانی بە ئەندامێتی لەو حیزبەدا وەفاداری و بەندەیی خۆی بۆ پاشا دووپات كاتەوە. دیكتاتۆری شا هەم رووبەڕووی نارەزایەتی گەلان و هێزە ئازادیخواز و چەپەكان بووە و هەم بەهۆی رۆژئاوایی بوونی زیاتر لە رادە رووبەڕووی كۆمەڵگای نەریتی بووەوە. لەم ناوەدا رێبەرانی شێعەی سەفەوی كە شا دابڕانی خۆی لەوان و پەیوەست بوونی خۆی بەتەواوی بە رۆژئاواوە راگەیاندبوو، ئیتر دسەڵاتێكی خوسرەوانییان نە لە كەسایەتی شادا بەڵكوو لە كەسایەتی مەلایەك واتە فەقیهێك دا دەدیت. ئەو تیۆرییە بەناوی ویلایەتی موتلەقەی فەقیه لە لایەن خومەینییەوە دامەزرا. ویلایەتی موتلەقەی فەقیه باس لە پلەبەندییەكی دەسەڵاتی خواوەندی و پیرۆز دەكات كە تێپەڕی فەقیه دەبیـَت. ویلایەتی موتلەقەی فەقیه دەبێژیت كە بە پێی ئیسلام حكوومەت تەنیا مافی خوایە و خوا بە رێگای پێغەمبەرەوە ئەو حكوومەتەی لە سەر ئینسانەكان بەڕێوە بردووە. پیغەمبەر بەر لە مردنی حكوومەتی ئیسلامی تەسلیمی ئیمام كردووە و ئیمامی دوازدەهەمیش بەر لە “غەیبەتی كوبرا” یان ون بوونی دريًَژخایەن تەسلیمی وەلی ئەمری فەقیه واتە مەلایەكی كە جێگری ئیمامەكانە دەكات. ئەوە بەجۆرێك و رەنگێكی تر لە “فەرەهی ئیزەدییە”. بە پێی ئەو بۆچوونە وەلی فەقیه لە لایەن خواوە و بە پێی هێز و توانای جەوهەری خواپێداوی خۆی هەڵبژێردراوە. تەنانەت مەجلیسی خوبرەگان كە لە لایەن دەستووری بن‌چینەییەوە ئەركدارە بە دیاری كردنی رەهبەری نوێ، پێویستە وشەی هەڵبژاردن بۆ وەلی فەقیه بەكار نەهيََنێ بەڵكوو پێویستە وەلی فەقیه كەشف بكات یانێ ئەو كەسەی كە خاوەنی فەرەهی ئیزەدییە بناسيََت و بیهێنێت بۆ سەر دەسەڵات. جێگای سەرنجە كە زۆربەی ئیمامە پیرۆزەكانی شێعە بە پێی رەوایەتی مەلا شێعەكانی سەفەوی، دایكیان لە بنەماڵەی پاشایە ساسانییەكانن. بەڵكوو یەكێك لە هۆكارەكانی پیرۆز بوون و تێپەڕ بوونی فەرەهی ئیزەدی جگە لە ئەهلی بەیت بوون، گرێدراو بونیان بە خوێنی خوسرەوانییە. دوابەدوای دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی تیۆری ویلایەتی فەقیه بە رەسمی كەوتە ناو دەستووری بن‌چینەیی و سەرجەم مافەكانی دەسەڵات و دەستڕۆیی لە كەسایەتی رەهبەر و دەرباری ئەودا كۆ بووەوە. پێویستە ویلایەتی فەقیه تەنیا وەكوو رێكخراوەیەكی دین لێكنەدرێتەوە بەڵكوو لە دەسەڵاتداری و بەهێز بوونی ویلایەتی فەقیه و سازكردنی كۆماری ئیسلامی، خیتاب و رەنگی ناسیۆنالیزم رۆڵی هەبوو. ئەگەر چی مەلا شێعەكان لەگەڵ ناسیونالیستە سێكۆلار و لاییكەكان كە ئاواتەخوازی گەڕانەوە بۆ دینی زەردەشت بوون، كێشەیان هەبوو بەڵام ویلایەتی فەقیه هەمیشە لایەنێك لە خیتابەكەی بۆ ئۆممەت بوو و وەلی فەقیهی وەكوو سەرۆكی شێعەكان و بگرە وەكوو سەرۆكی هەموو موسڵمانەكان دەناساند و لەلایەكی تریشەوە تەشەیوع و ویلایەتی وەكوو رەنگی راستینە و جیاوازی ئێرانییەكان و نیشانەی سەروەری نەتەوەیی و بەهێز بوون و گەورەیی ولاتی ئێران دەناساند. شەڕی ئێران و ئێراق و شەڕ لە كوردستان بوو بە هۆی ئەوەی كە ویلایەتی فەقیه خۆی رزگاری‌دەر و هێزی راگرتنی یەكپارچەیی ئێران رابگەیەنێت. شێوازی هەڵسووكەوتی پەرگالی كۆماری ئیسلامی ئێران لە بەرامبەر گەلان و ناسنامەكانی تر لە ئێراندا هەر شێوازی دەوڵەت ــ نەتەوە و روانگەكەشی هەر روانگەی ئاسایشی و وتاریشی هەر وتاری ناسیۆنالیزمە. لە لایەك بە بانگەشە بۆ پاراستنی ئیسلام و حكوومەتی پیرۆزی ئیسلامی، دژبەرەكان وەكوو بەكرێگیراوی دەرەوە و موحاریب نیشان دەدات و لە لایەكی تریش بە بیانووی پاراستنی یەكپارچەیی ئێران واتە بە ئەدەبیاتی دەوڵەت، یانێ تەمامیت ئەرزی خاكی پیرۆزی كۆماری ئیسلامی، هەرجۆرە ماڤخوازییەك لە لایەن گەلانەوە بە شێوازێكی توند سەركوت دەكات. رەنگی نەتەوەی سەردەست لە هەموو بوارەكانی دەسەڵات و دەوڵەت و برۆكراسی دا زۆر بە توندی دەپارێزرێت و جودایەتی دەخرێتە نێوان فەرهەنگەكان. لە هەموو بوارەكانی پەروەردەیی و مێدیاوە، ئاسمیلاسیۆن و شەڕێكی تایبەت لە دژی فەرهەنگە جیاوازەكان بەڕێوە دەبردرێت. مافی بەشداری سیاسی بە گەلانی تر نادرێـت. بەتایبەت گەلی كورد لەم بوارەوە هەم لەبواری نەتەوەیی و هەم لە بواری فەرهەنگی و ئایینییەوە رووبەڕووی هەڵپەساردن و جیاوازی دانان دەبێتەوە. تەنانەت لە دەستووری بن‌چینەیی بۆ پلەی دەوڵەتییەك وەكوو سەرۆك كۆمار كە پێویستە بە هەڵبژاردن بێتە سەر كار، ئەو شەرتانەی كە لە بواری كەسایەتی و پەیوەست بوون بە دەوڵەت و دینەوە بۆی دادەنرێ، پێش لە پالێوراو بوونی زۆریەك لە گەلانی ئێرانی دەگرێـت.

رێكخراوەی دینی رەسمی ئەمجارە لە ئێراندا راستەوخۆ لەلایەن كەسایەتی و پەرگالی رێوەبەرییەوە بەڕێوە دەچێت. یانێ ئەمجارە دینی رەسمی نەتەنیا كۆڵەكەیەكی دەسەڵات بەڵكوو دینی رەسمی و دەسەڵاتی خوسرەوانی بەتەواوی ئاوێتەی یەكتری بوونە. مەرجی بەشدار بوون لە پەرگالی سیاسی بە هەر پلە و پایەیەك پەیوەست بوون بە دین و دەسەڵاتی رەسمییە. ئەو مەرجە ئێستاكە بەرفراوانتر كراوە و لە هەموو بوارەكانی خوێندن و كار و ژیان دا پێویستە لە رێگای ئەندامێتی بەسیجەوە باوەڕی و پەیوەست بوونی خۆت بە ویلایەتی فەقیه بسەلمێنی. لە ساڵانی دوایی دا كە لە ناو پەرگال دا كێشەی گەورە بەسەر بەشدار بوون لە سیاسەت دا ساز بووە، ویلایەتی فەقیه كەوتۆتە بەر گفتووگۆوە. ئەوە بۆتە هۆكاری ئەوەی كە ئەو پەرگالە خۆی لە مەترسیدا ببینێ و بە شێوازێكی زۆر توندڕەوانەتر و ئەمنیەتیتر دەست بە داسەپاندنی ئەم دەسەڵاتە بكات. بۆ پاراستنی رەواییبوونی ویلایەتی فەقیه، دەیانهەوێ كاریزما و فەرەهمەندییەكی یەكجار زۆرتر لە خومەینی بۆ خامەنەیی ساز بكەن. پەرگال لەو بوارەوە گوشارێكی زۆر بۆ سەر هەموو كۆمەڵگا و رێكخراوە فیكرییەكان دێنێ و گرژی زۆرتر دەكات. بە ناوی پاراستنی ئەخلاق، مەیدانی كۆمەڵگا و ژیانی تاكەكان بە تەواوی دەكاتە شوێنی هێز نیشاندان و لەلایەكی تریشەوە بە هەوڵدان لە پێناو سازكردنی چەكی ناوەكی بانگەشەی گەڕانەوەی ئێران بۆ سەر دەمی مەزنی رابردوو دەكات. پەرگالی ویلایەتی فەقیه لەو سەردەمە قەیرانەدا لە هەركاتێك زیاتر هەوڵی بە یەكەوە لكاندنی رەهەندە جیاوازەكانی خۆی دەدات و بۆیە لەگەڵ ئەوەش دا هەوڵدەدات رەوابوونی خۆشی لە ناو گەل دا زیندوو بكاتەوە. ئەوانەش بە دوو وتاری دین و ناسیۆنالیزم بەڕێوە دەبات. بە زیاد بوونی ترس و گومانەكانی ئەم پەرگالە ئیتر وتاری ئەو كەسەی كە دژ بە ئێمە نیە، لە گەل ئێمەیە جێگای خۆی داوە بە وتاری ئەوەی كە لە گەل ئێمە نیە، دوژمنی ئێمەیە. هەر بۆیەش فیلتێر، سانسۆر و گرتن لە سەر راگەیاندن و لە لایەكی تریشەوە گوشار و هەڕەشە و گرتن لە سەر كەسایەتییەكان، كونترۆلێكی زۆر توندی ئاسایشی، بۆتە هۆی ئەوەی كە زۆربەی ئەو كەسانەی بۆچوونەكانیان زۆر بە ئاستەم جیاوازی لەگەڵ ئەم پەرگالە هەبێت، ئێران بە جێی بهێڵن و بەرەو دەرەوەی ولات بڕۆن. نرخاندنی هەموو جیاوازییەك وەكوو دوژمنایەتی و گوشار و سەركوتی زیاتر لە رادە، نارازییانی پەرگالی لە وتاری گۆڕانكاری هەنگاو بە هەنگاو بەرەو وتاری شۆڕش هان داوە.

كۆمەڵگای ئەمڕۆی ئێران

1ــ پێكهاتەی سیاسی و ئابووری ئێران ناكۆكییەكی یەكجار زۆری لەگەڵ راستینەی هەمەڕەنگی گەلان و ئەتنیسیتەكانی ئێران هەیە. ئەمە بۆتە هۆی ناكۆكی و قەیرانی گەورە لە كۆمەڵگای ئێراندا. ناسیۆنالیزمی ئێرانی لە بواری فەرهەنگی و ژیانی تەنگی بە گەلانی ئێرانی هەلچنیوە و زۆربەی ئەو گەلانە و لە هەمووان زیاتر، گەلی كورد بۆ مافی ناسنامەیی خۆی تێكۆشانی كردووە. دەوڵەتی ناوەندی، بەردەوام رێبازی سەركوتكاری لە بەرامبەر داخوازی گەلان پەیڕەو كردووە. گەلانی ئێران لە لایەن دەوڵەتەوە وەكوو پتانسیەلی مەترسی و جیاوازیخوازی دەبینڕێن. ئەوە بۆتە هۆی پەیڕەو كردنی سیاسەتێكی ئاسایشی و سەركوتكاری. ئەم سیاسەتە تەنیا رەنگێكی سەربازی راستەوخۆی نیە، بەڵكوو هەموو میكانیزمەكانی داگیركاری، لاواز كردن و هەروەها داسەپاندنی فەرهەنگی مەركزی لە سەر ئەو گەلانەی كە وەكوو پەراوێز دەبینرێن، پەیڕەو كراوە. وێڕای زەبر و زەنگی سەربازی، كوشتن، گرتن، هەڕەشە كردن، بە جاش كردن، بەسیج كردن، ئاسمیلاسیۆنی فەرهەنگی، پەرەپێدانی دیاردەكانی لەشفرۆشی و ئیعتیاد و هتد، بۆتە هۆكاری ئەلیناسیۆن و قەیرانی كۆمەڵایەتی لە ناو ئەو گەلانەدا. داسەپاندنی هەژمۆنیایەكی ناسنامەیی و فەرهەنگی لە لایەن دەوڵەتەوە و پێداگری گەلان بۆ پاراستنی ناسنامەی خۆیان یەكێك لە بنەڕەتی ترین كێشەكانی دیمۆكراسی لە ئێراندایە. هەر تێكۆشانێكی سیاسی و دیمۆكراتیك پێویستە راستەقینەی ئێران وەكوو ولاتێكی فرەناسنامەیی و فرەفەرهەنگی ببینێت و لە سەر ئەو بنەمایە خەباتی دیمۆكراتیك بۆ چارەسەری كێشەكان پێش بخات.

2ــ پێكهاتەی كۆمەڵگا: ئێران وەڵاتێكە كە لە درێژایی مێژوودا زۆرترین رادەی خەڵكەكەی گوندنشین بوونە. دوابەدوای گووندنشینی رادەی عەشیرەكان و دوابەدوای هەموان شار نشینی هاتووە.

ئاــ گوندنشینی: ئێران ولاتی گوندەكانە. لە ساڵی 1950 لە سەدا پەنجاوپینجی خەڵكی ئێران لە گوندەكاندا دەژیان. گوندنشینی دەبووە هۆی پاراستنی شێوازی فەرهەنگی ژیانی راستەقینەی گەلان و هەروەها بە هۆی ئابووری سەربەخۆی گوندەكان و نەبوونی كشت و كاڵی تیجاری و پێوەندی بەهێز لەگەڵ شارەكان، كۆمەڵگای گوند سەربەخۆیی خۆی دەپاراست. ئەو ئەورووپیانە لە سەدەی هەژدەهەم و نۆزدەهەم لە ئێراندا گەڕاون باس لە هەبوونی رەفاهێكی نیسبی لە ژیانی گوندنشینی ئێراندا دەكەن. بە پێچەوانەی زۆربەی شوێنەكانی دنیا، فەقیرترین گوندەكانی ئێران ئەو گوندانە بوون كە نزیك رێگا و جادەی گەورە و سەرەكی بوون. چۆنكوو ئەو رێگا و بانانە نە تەنیا هیچ ئیمكانێكی بۆ گوندەكان ساز نەدەكرد بەڵكوو هاتنی كاربەدەستانی دەوڵەتی ئاسانتر دەكرد كە لە ئەنجامدا دەبووە هۆكاری باج وەرگرتن و تاڵانكردنی گوندەكان. دەوڵەتەكان لە ئێراندا زۆرتر لە سەر پشتی گوندەكان و بە مژتنی خوێنی گوندنشینەكان ژیاون. دەوڵەمەندترین و ئاوەدانترین گوندەكان، ئەو گوندانە بوون كە لە شوێنی ئاستەم و دوور لە دەسەڵاتی دەوڵەت دەژیان. شێوازی سەرەكی رێوەبەری گوند كوێخایەتی بوو كە بە جۆرێك لە قەبووڵ كردن، پێكهاتن و یەكڕایی گوندییەكان دیاری دەكرا. بەشێك لە گووندەكان پێكهاتەیەكی عەشیرەییان هەبوو كە شێوازی رێوەبەرییەكەشیان بەو پێیە، هەر سەرۆك عەشیرە بوو. زۆربەی ئەو گوندانەی كە پێكهاتەی عەشیرەییان نەبوو لە ئەنجامی هێرشی عەشیرەكان دا دەسەڵاتی ئاغای عەشیرەكانیان قەبووڵ دەكرد. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كوێخایەكی كە بۆ خۆی لە خەڵكی گوند بوو، وەكوو رێوەبەر دەمایەوە. هەروەها پەیوەست بە دەوڵەت و دەربارەوە، چینێكی ئاریستۆكراتی زەمیندار هەبوو كە ئەوانە خەراجی ئەو زەوییانە كە حكوومەت دەسەڵاتی ئەوانی بەوان سپاردبوو لە ئاغا و كوێخا هەرێمیەكان دەگرت. بەڵام هەمووی ئەوانە ژیان و فەرهەنگی مرۆڤی گوندی هەڵنەدەوەشاند. لە سالانی 1960 بەدواوە و دوابەدوای پێشكەوتنی شارنشینی، پیشەسازی و مۆدێڕنیزمی رۆژئاوایی، گوندەكان زەبرێكی كوشەندەیان لێ كەوت. دەوڵەتی شا لە بەرنامەی ریفۆرمی ئەرازی و شۆڕشی سپیدا، میللەتی بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە جوتیارەكان سەربەخۆ دەكات و ئاریستۆكراسی لەناو دەبات. بەڵام لە راستیدا، ئاریستۆكراسی گەورەی گرێدراوی دەربار هەرمایەوە و كشت و كاڵی میكانیزەی بە شێوەیەكی بەفراوان دامەزراند و تەنیا مالیكە كۆن و نەریتییەكان لاواز بوون. زۆربەی زۆری گوندنشینان كۆچبەری شارەكان بوون و وازیان لە ئابووریەكی سەربەخۆ و بەرهەم هێنەر هێنا. ئەو گوندیانە دوابەدوای كۆچبەری بۆ شار زۆربەیان دەبوون بە چینێكی فەقیر و پەراوێزی شاری كە فەقیری و مەسافەی چینایەتی لە سەر فەرهەنگ، نەریت و كەسایەتی ئەوان كاریگەری راستەوخۆی دادەنا. زۆربەی ئەوان یا روویان لە كاری كازیب(رەواڵەتی) دەكرد و یان بە لارێدا دەچوون. دوابەدوای هاتنە سەركاری كۆماری ئیسلامیش، رەوتی كۆچبەری گوندەكان راوەنەستا. ئەگەر چی دەوڵەت بەناوی پێشخستنی بەشی كشت و كاڵ خزمەتگوزاری ئەم بەشەی پێشخستووە و وامی كشت و كاڵ دەدات بەڵام لە لایەكی تریشەوە بە هەر شێوازێك هەوڵیداوە هەموو خەڵكی گوندەكان لە هەموو بوارەكانی ژیانەوە گرێدراوی دەوڵەت بكات. لە لایەكەوە بە پێشخستنی كشت و كاڵی تیجارییەوە شێوازی ئابووری سەربەخۆی گوندەكانی تێكداوە و ئابوورییەكی وەهای لە گووندەكان دامەزراندووە كە لەرزۆكە و بێدەوڵەت تێكدەرووخێت؛ لە لایەكی تریشەوە بە پێشخستنی بەسیج لە گوندەكان، ژیانی سرووشتی و هاو كاری و پڕلە باوەڕی گوندەكانی گواستۆتەوە بۆ ژیانێكی پڕ لە ناباوەڕی، گوماناوی و خیانەت لەیەكتر. كۆماری ئیسلامی لە راستیدا بۆ حوكمداری ساز كردن لە سەر كۆمەڵگای ئێران، گوندەكانی كردووە بە شاری بچووك و شێوەی ژیانی ئەخلاقی ـ سرووشتی مرۆڤی گوندی تێكداوە. ئەم دیاردەیە لەو شوێنانەی كە دەوڵەت راستەوخۆ لەگەڵ فەرهەنگی گەلان شەڕ دەكات زۆر بەرچاوترە. بۆ وێنە دەوڵەت هەوڵی داوە كە لە كوردستان گوندەكان بكات بە ناوەندی شەڕ و جاسووسی لە دژی تێكۆشانی گەلی كورد و ئەو گوندانەی كە رازی نین لەم چوارچێوەیەدا هەڵسووكەوت بكەن، هیچ ئیمكانێكیان پێنادرێت و تەنانەت گەلێك جار چۆڵ دەكرێن و دەسووتێنرێن. دەوڵەت لە زۆربەی گوندەكان بەتایبەت لە كوردستان، هەوڵی ساز كردنی “پایەگاهی بەسیجی موقاومەتی گوند” دەدات كە نەتەنیا شوێنێكە بۆ بەسیج كردن و وابەستە كردنی مرۆڤی گوندی بە دەوڵەت، بەڵكوو شوێنێكە بۆ هێنانی دیاردە نالەبارەكانی كۆمەڵایەتی وەكوو فحوش و ئیعتیادە. ئەو گوندانەی پایەگای بەسیجی موقاوەمەتی لێیە، زیاتر لە گوندەكانی تر رووبەڕوی ئەم دیاردانە بوونەتەوە. لە دەستووری بن‌چینەیی ئێراندا بۆ رێوەبەری گوندەكان شورا دیاری كراوە كە پێویستە لە چەند كەسێكی خەڵكی گوند و بەشێوازی هەڵبژاردنەوە دیاری بكرێن. ئەم قانونە لە سەردەمی سەرۆك كۆماری خاتەمی بە دواوە كەوتە پراكتیكەوە. بەڵام دەوڵەت و بەتایبەتی سپای پاسداران و ئیتلاعات بە دەستێوردان لە هەڵبژرادنی ئەم شۆرایانەدا هەمیشە هەوڵیان داوە كەسانی سەر بە دەوڵەت و ئیتلاعاتی بكەن بە شۆرا. هەر بۆیە ئەم شۆرایە لە زۆر شوێن لە جیاتی ئەوەی كە زمانی گەل بێت و پێداویستیەكانی گەل بە سەر دەوڵەت دادەسەپێنی، دەبێت بە زمانی دەوڵەت و سیاسەتەكان ئەو بە سەر خەڵك دا دادەسەپەێنێت. لە لایەكی ترەوە، ئەو تیمە سەربازی و جاسووسیانە كە دەوڵەت لە دژی تێكۆشانی گەلی كورد سازی دەكات، زۆربەی لە گوندەكان بە جێ دەكرێن. ئەم تیمانە هەم بە زوڵم و زۆر و چاوترسێن كردنی گوندنشینان و هەم بە بڵاو كردنی فەرهەنگی خیانەت، كاریگەری راستەوخۆیان لە سەر ژیانی گوند داناوە. بەتایبەت لەم چەند ساڵەی دوایی دا تیمەكانی دژەپەژاك ئەم رۆڵە دەبینن. دەوڵەت هەروەها ئێستاكە زۆر بە گرانی خەریكی سیخوڕ ساز كردن لە ناو لاوان و بەتایبەت لە ناو كچانی گوندی دایە. ناسین و سەر لە نوێ زیندوو كردنەوەی فەرهەنگی راستەقینە گوند، دابڕانی گوند لە دەوڵەت و پووچەڵ كردنەوەی سیاسەتی سیخوور كردنی گوندیەكان، بەتایبەت پێشخستنی رێوەبەرییەكی هەرێمی دیمۆكراتیك و راستەقینە، هان دان بۆ گڕانەوە بۆ ئابووریبەكی سەربەخۆ و خۆبژێوی گوند و لەگەڵ ئەوەش دا پەرگالێكی پەروەردەیی راست و پەیوەست بە ژیانی راستەقینەی گوند، بەشێكی دیاریكەر لە تێكۆشانی دیمۆكراتیكە.

ب ــ عەشیرە: عەشیرەكان كۆنترین پێكهاتەی كۆمەڵایەتی ئێرانن. رابردووی كۆنی ئێران، تاریخی عەشیرەتەكان و ئەو ئەتنیسیتانەی كە شێوازی ژیانی عەشیرەتیان هەبوو، دیاری دەكات. شێوازی ژیانی عەشیرەیی بەتایبەتی لە ناو ئەو گەل و هەرێمانەی كە كۆڵەكەی سەرەكی كۆمەڵگای ئێرانن، شێوازی سەرەكی ژیان بووە. ماننایەكان و سیتەكان زۆربەی بە شێوازی عەشیرەیی ژیاون. ئەو شێوازە كە لە سەر بنەمای كۆچبەری و ئاژەڵداری بووە، پێوەندییەكی نزیكی لەگەڵ ژیانی گوندەكان هەبووە. عەشیرەتەكان هەر یەكەو هەرێمی خۆی هەبووە و بە پێی نەریتەكانی خۆی لەو هەرێمەدا ژیاون. عەشیرەتەكان بەیەكەوە لە هاوپەیمانیدا شێوازێكی یەكگرتن و هەروەها رێوەبەری خۆیان هەبووە كە ئەم شێوازە كۆنترین شێوازی رێوەبەری و نزیكترین شێواز بە راستەقینەی گەلانی ئێرانە. زۆربەی گوندەكان یان لە ئەندامانی نیشتەجێ عەشیرەتەكان ساز بوون و یا لە ژێر حوكمی هەرێمی عەشیرەتێك دا بوونە. هەربۆیە شێوازی ژیانی گوند و عەشیرە و هەروەها شێوازی رێوەبەرییەكەی ئەوەندە لێك نزیكە كە لە یەكتر جیاناكرێتەوە. پێناسە كردنی عەشیرە تەنیا وەكوو گرووپی كۆچبەر و مەڕدار پێناسەیەكی پڕ لە كەم و كۆری دەبێـت. زۆر جار عەشیرەتێك سەرەڕای نیشتەجێ بوون، نەریتەكانی تا رادەیەكی زۆر پاراستووە. لە هەندێك شوێن و بەتایبەت لە چیاكانی زاگرۆس عەشیرەتەكان ژیانێك لە نێوان نیشتەجێ بوون و كۆچبەرییان هەیە و لە بەشێك لە ساڵ نیشتەجێی گوندانن و لە بەشێكی تری ساڵ كۆچبەرن. ئەم شێوازی ژیانە ئەمڕۆكە بە تایبەت لە هەرێمی داڵاهۆ بەرچاوە. عەشیرەتەكان لە مێژووی ئێراندا گەورەترین كێشەی دەسەڵاتە ناوەندییەكان بوونە. هەر بۆیەش یەكێك لە كارە سەركی وەزیرەكان، دیتنەوەی شێوازی سیاسی جیاواز بۆ لاواز كردن و خستنە ژێر ركێفی عەشیرەتەكان بووە. لەوانە سەركوتكاری سەربازی و كوشتار و لەلایەكی تریشەوە شەڕ و ئاژاوەنان لە ناو عەشیرەتەكان، سیاسەتی دەوڵەتەكان بووە. هەتا هاتنە سەر دەسەڵاتی پەهلەوییەكانیش، زیاتر لە سەدا بیستءپێنجی خەڵكی ئێران ژیانی عەشیرەیی و كۆچبەرییان بووە. دوابەدوای دامەزراندی دەوڵەت ــ نەتەوی مۆدێڕن، نیشتەجێ كردن، سەركوت كردن و بێ چەك كردنی عەشیرەكان ئەركی سەرەكی ئەرتەشی شاهەنشاهی بوو. عەشیرەكان لە لایەن دەسەڵاتی خوسرەوانییەوە هەمیشە وەكوو هۆڤ، رووخێنەر و ترسناك ناسراون و بەو بیانوویانەش كوشتاریان لە سەر بەڕێوە براوە. مێژووی دەسەڵاتی خوسرەوانی وەكوو هەخامەنشی، ساسانی و پەهلەوی پڕن لە شەڕ لە دژی عەشیرەتەكان. تەنانەت لە دینە دەستكردەكەی رەسمی دەرباری زەردەشتیدا و لە ئاوێستای دەستكرددا، عەشیرەكان وەكوو سوپای ئەهریمەن بەناو دەكرێن. ئەگەر چی زۆربەی دەسەڵاتەكان بە جۆرێك بە یارمەتی عەشیرەكان هاتوونە سەر دەسەڵات بەڵام دوای سەقامگیر بوون، عەشیرەكانیان مەترسیدار بینیوە و هەوڵی لەناوبردنیان داون. نموونەی هەرە بەرچاوی ئەوان دەسەڵاتی خوسرەوانی سەفەوی و هەوڵدانیان بۆ لاواز كردنی قزڵباشەكانە. عەشیرەتەكان بە هۆی ژیانی سروشتیانەوە هیچ كات نە دەتوانن لە چوارچێوەی یاسا رەسمیەكانی دەوڵەتی ناوەندی دا ژیان بكەن و نە دەتوانن زیهنیەتی دینی رەسمی دەرباری قەبووڵ بكەن. هەر بۆیەش لە هەر بەشێك لە مێژووی ئێراندا دەسەڵاتی خوسرەوانی و ناوەندی هەبێت، عەشیرەتەكان لە شەڕ لە دژی ئەو دەسەڵاتەدا بوون. مۆدیرنیزم و كاپیتالیزم زیانی زۆری بۆ ژیانی عەشیرەیی هەبووە. هەوڵدانەكانی تایبەتی دەوڵەت ــ نەتەوە و هەروەها بڵاو بوونی فەرهەنگی كاپیتالیستی لە ناو عەشیرەتەكان بۆتە هۆی لاواز بوونیان. لە سەدەی نۆزدەهەم بە دواوە، دەوڵەتە زلهێزەكان و بەتایبەت ئینگلیسەكان كاری زۆریان لە سەر رێوەبەری عەشیرەكان كردووە. هەوڵی ئەوەیان داوە كە لە ناو رێوەبەری ئەواندا كادێری خۆیان ساز بكەن و بەو شێوازەش هێزی عەشیرەكان وەكوو ئامرازێك بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانیان بەكار بێنن. لەوانە عەشیرە عەرەبەكان و بەختیارییەكانن كە لە شوێنە نەوتاوییەكانی ئێراندا بوون. ئەوان پێوەندی بە هێزیان لەگەڵ ئینگلیسەكان هەبوو. هەروەها ئاڵمانەكانیش لە 1940دا بۆ شەڕ لە دژی ئینگلیسەكان هەوڵی پێوەندی و چەكداركردنی چەند عەشیرەیەك وەكوو توركە قەشقاییەكانیان دا. هەندێك عەشیرە و لایەن پێوەندیەكی بەهێزیان لەگەڵ دەربار هەبوو. لەوانە بەختیارییەكان بوون كە بە هۆی پێوەندی لەگەڵ ئینگلیسەكان لەگەڵ دەرباری شای ئێرانیش پێوەندییان هەبوو. هەندێك جار دەوڵەتەكان بۆ ساز كردنی هاوسەنگی لە دژی عەشیرەتە گەورەكان، عەشیرەتی دەستكردیشیان ساز دەكرد. لەوانە عەشایری خەمسە لە هەرێمی باشووری ئێران بۆ هاوسەنگی ساز كردن لە دژی قەشقایی و بەخیتیارییەكان بوو. هەروەها ئەو عەشایرەی كە وەكوو “شاە سەوەن” بەناو دەكرێن لەلایەن سەفەوییەكانەوە بۆ هاوسەنگی سازكردن لە كوردستان و ئازەربایەجان بە رێكخستن كران. لە ئێراندا بە چەند تاییفە كە عەشیرەتێكی گەورەیان لێ كەوتبایەتەوە ناوی ئێلیان بۆ دادەنرا و خان و یا ئاغایەك سەرۆكایەتی دەكرد. لە هەندێك شوێن كە ئەو ئێلانە شێوازێكی لە هاوپەیمانی لەگەڵ یەكتری دا بوون، خانی گەورە یان ئێلخانیان هەبوو. لە عەشایرەكانی باشوور و ناوەندی ئێراندا، ئێلخان لە لایەن دەسەڵاتی ناوەندییەوە پێویست بوو قەبووڵ بكرێـت و ئیۆنی كاری پا بدرێـت. ئەوە بەتایبەت لە ناو بەختیارییەكان و قەشقاییەكان باو بوو.

لە سەدەی بیستەم بەدواوە عەشایرەكان رۆژبەرۆژ لە نفووسیان كەم دەبێـتەوە و بچووك دەبنەوە. دوا بەدوای هاتنە سەر دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی دەوڵەت كە شای وەكوو دوژمنی عەشیرەكان دەناساند، هەوڵی ئەوی دەدا كە هێزی عەشایر بۆ لای خۆی رابكێشێ. بەتایبەت لە شەڕ لە دژی گەلی كورد و لە شەڕی ئێران و عێراق هەوڵی دا كە بە پارە عەشیرەتەكان بۆ لای خۆی راكێشێ. ئەو سیاسەتەی بەتایبەت لە ناوچەی ئیلام، كرماشان و لۆرستان بە بەرفراوانی بەڕێوە برد و لەم بوارەشەوە، مەسەلەی دینی زۆر بە باشی بەكار هێنا. دوڵەتی ئێران توندوتیژی كردۆتە چاوكانی داهاتی ئابووری لە ناو عەشیرەكاندا كە ئەوە توندوتیژی وەكوو نەریتێكی فەرهەنگی عەشیرەیی لێدەكات. ئەم سیاسەتە لە لایەكەوە دەبێتە هۆی دوژمنایەتی مرۆڤی عەشیرەیی لەگەڵ كۆمەڵگا و مرۆڤەكانی تر و لە لایەكی تریشە دەبێتە هۆی پێشخستنی دیاردەی توندوتیژی بەتایبەت لە دژی ژنان لە ناو عەشیرە دا. ئەوە بە پێچەوانەی ژیان و فەرهەنگی راستەقینەی عەشیرەیە. دەوڵەت بە ساز كردنی بەسیجی عەشایری هەوڵی داوە كە هێزی عەشایر وەكوو دارەدەستێكی سەركوتكاری بەكار بهێنێت و بەتایبەت لەم ناوەدا تووڕەیی و كۆمپلێكسی خەڵكی عەشایری لە بەرامبەر خەڵكی شار زۆر بە باشی بەكار هێناوە. بۆ وێنە زۆر جار بۆ سەركوتكردنی نارەزایەتی لە شارەكان، عەشایری داربەدەست دەنێرێـت. ئەم شێوازە دەستێوەردانەی دەوڵەت، پێوەندی و هەڵسووكەوتی بەرژەوەندیخوازانەی لە ناو عەشایردا زیاد كردووە و نەریت و جوانمێری عەشایر زۆر لاواز بووە. بە شێوازێك كە لە هەندێك شوێن كە پێوەندی عەشیرە لەگەڵ دەوڵەت بەهێز بێت، ئیتر عەشیرە لەگرووپێكی ئینسانی كە بە پێی نەریت و ئەخلاقیاتی عەشیرەتی و كۆن بە یەكترەوە گرێدراو بوون گۆراوە بە گرووپێك مرۆڤی سەر بە دەوڵەت كە بە پێی بەرژەوەندی هاوبەش و لە سەر ئەو بنەمایەی كە هەموو مرۆڤەكانی دەوروبەریان لێ بۆتە دوژمن، بە یەكەوە گرێدراو ماون. ئەم سیاسەتە وای كردووە كە مرۆڤی عەشیرەیی لە پێوانە كۆنەكانی داببرێت و بۆ هەموو خرابییەك كراوە بێت. مافیاگەری، پیاوكوژی بە پارە، ئیعتیاد و هەموو دیاردە نالەبارەكان، لەم جۆرە عەشایرەدا بەدی دەكرێن. زیندوو كردنەوەی فەرهەنگی سرووشتی لە ناو عەشیرەكان، شەڕ لە دژی سیاسەتی بەئامراز كردن و دارەدەست كردنی عەشیرەتەكان لە لایەن دەوڵەتەوە, ئاشت كردنەوەی عەشیرەتەكان لەگەڵ خەڵكانی تر, پێشخستنی ئاستی پەروەردەیی و ژیانی تایبەت بە عەشیرەكان و داڕشتنی بنەمایەكی ئابووری تایبەت بە عەشایر، بەشێك لە بەرپرسیاریەتی تێكۆشانی دیمۆكراتیكە.

ج ــ شارنشینی: ئەو راستییە كە ئەتنیسیتە و گەلان پێكهاتەی سەرەكی ژیان لە ناو ئێراندان، وای كردووە كە ئێران لە راستیدا قەت نەبێت بە ولاتی شارەكان. شار لە ئێراندا دوو واتای جیاوازی هەبووە. یەكەمیان ئەو شارانەی كە لە راستیدا گوندی گەورەن و لەلایەن كۆنفەدراسیۆنەكانەوە وەكوو شوێنی نیشتەجێ بوونی مرۆڤەكان بەتایبەت لە كاتی شەڕ و مەترسیدا ساز بوونە. ئەو شارانە شێوازی قەڵایان هەیە و بەشێك لە خەڵكی ئەو نشتەجێ هەمیشەیی ئەم شارانە نەبوونە و بە پێی هەل و مەرج و بە شێوازی كاتی نیشتەجێی بوونە. ئەم شارانە لەلایەن كۆنفەدراسیۆنی عەشیرەكان و زۆر جاریش هەر بە شێوازی ئەنجوومەنی و كوێخایی بەڕێوە چوونە. لە میتولۆژی ئێرانیدا، باس لە قۆناخێك بە ناو كیانی دەكات كە ئەم قۆناخە داستانی چۆنیەتی ساز بوونی گوندە گەورەكان و رێوەبردنیان لە لایەن “كەی” یان “كەیخودا” واتە كوێخا دەكات. ئەم كەیانە زۆر جار ژنێكی رێوەبەریشان بەناو “كەی بانوو” لە لا بووە كە دواتر لە كوردی دا وەك “كابان” واتە ژنی ئۆتۆریتەری ماڵبات و تایفەی لێهاتووە. كەیەكان دواتر بە خەڵەت وەكوو شا لێكدرانەوە. ئەم شێوازە شارانە بەتایبەتی لە هەرێمی زاگرۆس هەبووە و ئاسەوارەكانیشی ماوە. هەندێك شاری ئێستای كوردستانیش بەرماوەی شارەكانی ئەم كاتەن. لە شێوازی دەسەڵاتی نامەركەزیدا كە لە سەر بنەمای هێزی ئەتنیسیتە و كۆنفەدراسیۆن دامەزراون، شار گرنگییەكی سەرەكی نەبووە و تەنانەت زۆربەی ئەم دەسەڵاتانە دیاردەیەكی وەكوو پایەتەختیان بەو شێوازەی كە دەناسرێت نەبووە. بۆ وێنە ئەوە راست نیە كە ئامەدان وەكوو پایەتەخت و شوێنی كۆبوونەوەی هەموو بواری سیاسی دەسەڵات لەناو مادەكاندا ببینرێت. هەبوونی چەندین شار كە ناوی هاوشێوی ئامەدانیان هەیە، ئەمە نیشان دەدات. ئامەد، ئامەدیە و چەند شاری تر ئەم راستییە نیشان دەدات. سیتەكانیش لە هەموو قۆناخی چوارسەد ساڵەی كە وەكوو دەسەڵاتی ئەشكانییەكان بەناو دەكرێت، هیچ كاتێك شارێكی دیاری كراو وەكوو پایەتەختی گەورەیان نەبووە و لە هەل و مەرجی جیاواز جیاوازدا شاری نیشتەجابوونی دەسەڵاتیان زووبەزوو گۆڕیوە. شار لە ئێراندا بەو شێوازەی كە دەناسرێت بەرهەمی كاریگەری فەرهەنگی دەسەڵاتی مێزۆپۆتامیای خواروو و هەروەها بەرهەمی دەسەڵاتی خوسرەوانییە. شاری گەورە كە مەزنایەتی خوسرەو، دەسەڵات و دەربار لە قەسرەكان و مەعبەدەكاندا نیشاندەدات، دیاردەیەكی هەڵقوڵاو لە فەرهەنگی ئێرانی نیە. وێكچوونی دوو دەستەواژەی شا و شار سەرنج راكێشە. دەسەڵاتی خوسرەوانی پێویستی بە هەبوونی گەورە شار بینیوە كە لەو گەورە شارەدا، شا، مووبەد و دەربار لە پێوەندی لەگەڵ بازار و بازرگانیەتیدا بەیەكەوە دەسەڵاتێكی پیرۆز سازبكەن و بەو رێبازەوە لەڤیاتانی ئێرانی ساز بكەن. ئەو كەسانەی كە لە شارە خوسرەوانییەكان ژیاون، زۆربەی كەسانی سەر بە دەسەڵات بوونە. دەسەڵات بە هەموو لق و پۆیەكانیەوە، پەرگالی سەربازی شار و بازاریەكانی لێدەرخەی، تەنیا كۆمەڵێك خەڵكی فەقیر و كاسبكاری بچووك، كوێلە و خزمەتكار دەمێننەوە كە لە راستیدا ئەوانە هیچكات وەكوو مرۆڤی ئازاد نەدەناسران. ئەو مرۆڤانەی كە بە رەسمی حوكمیان بەڕێوە نەدەبرد و وەكوو ئازاد دەناسران، تەنیا بازرگانەكان و تاجرەكان بوون. چینی بازاری و بازرگان، لەو كەسانە پێكدەهات كە سەروەت وسامانیان كۆ دەكردەوە و بەشێك لە ئابووری گەندەڵی دەرباریان دابین دەكرد. یەهوودییەكان و بازرگانە زەردەشتیەكان كە پێوەندییەكی چڕ و پڕیان لەگەڵ یەهوودییەكان هەبوو، لە سەردەمی كۆندا بەشی سەرەكی بازاریان لە خۆوە دەگرت. لە سەردەمی سەفەوییەكان بەدواوە لە هەندێك شوێن گورجییەكان و ئەرمەنییەكانیش بەوانەوە زیاد بوون. ئەو كەمینانە لە رێگای سەروەت و سامان رێگا كردنەوەیان بۆ دەربار رؤَڵێكی دیاری كراو بەڵام زۆر شاراوەیان لە دەسەڵاتی خوسرەوانیدا دەدیت. شارەكان، ئەتنیسیتەكانیان بە دوژمنی خۆیان دادەنا و بۆ سەركوتكردن و لاواز كردنیان تێدەكۆشان. هەر بۆیە مرۆڤی راستەقینە و كۆنی ئێرانی هەمیشە لە شار هەستی بە بێگانە بوون كردووە و لەوێ رایكردووە. ئەوەی كە شارە گەورەكان و بە بازارێكی بەكاریگەرەوە زۆربەی لە ناوەندی ئێران و لە شوێنی دوور لە گەلانی سرووشتی ئێران سازبوونە، ئەو راستییە دەسەلمێنێت. هەموو خوسرەوە گەورەكان هەوڵیان داوە لەسەر ناوی خۆیان شاری تایبەت ساز بكەن. بۆ وێنە شاپووری ساسانی گوندی شاپووری ساز كردووە. هەر وەكوو پێشتر باسمان لێوە كردووە، ئەو نەریتەی كە وەكوو شارنشینی گەورە ئێستا لە ئێران هەیە، لە ئەسفەهانەوە سەرچاوەی گرتووە. ئەسفەهان شوێنی كۆبوونەوەی هەموو كەمینە بەكاریگەرەكانی ئێرانە. ئەسفەهان شوێنی ئەمارەت و میعماری گەورەی دەسەڵات وەكوو سەفەوییەكانە. لە سەدەی نۆزدەهەم بەدواوە، بەهۆی بەرفراوانتر بوونی بازرگانی و سازبوونی رێگای گەورەی لە نێوان شارە ناوەندییەكاندا دیاردەی بازار رؤَڵێكی بەرچاوتری بینی. بازارییەكان پێوەندییەكی بەهێزیان لەگەڵ دینی رەسمی هەبووە و هەزینەی ژیان و پەروەردەیی رێوەبەرانی دینی و هەروەها مەعبەدەكانیان لە لایەن بازارییەكانەوە دیاری كراوە. ئەم دیاردەیە لە سەفەوییەكان بە دواوە و لە دیاردەی شێعەی سەفەویدا بەرچاوە. مزگەوتە گەورەكانی شارەكان لە لایەن بازاریانەوە ساز دەكرا و بژێوی مەلاكانیان دابین دەكرد. هەربۆیەش رووحانیەت و بازار پێوەندییەكی قوڵیان لەگەڵ یەكتر هەبووە و هەیە. بە هاتنی ئەورووپیەكان و بەرهەمەكانی ئەوان بۆ بازاری ئێران، هەروەها كرانەوەی دەرگاكانی تیجارەت لە لایەن قاجارەكانەوە بەڕووی بازرگانانی ئەورووپی بازاری نەریتی ئێرانی خستە مەترسییەوە. لە سەدەی نۆزدەهەم بۆ یەكەمجار بازاری شارە گەورەكان هەستی مەترسی هاوبەشیان لێ پەیدا بووە و وەكوو چینێكی تایبەت بە هەڵوێستەكانیان كاریگەرییان لە سەر رەوشی سیاسەت و كۆمەڵگا دانا. ئەوان لەگەڵ هاوپەیمانە نەریتییەكەیان واتە رووحانیەت چینی ناوینی نەریتییان پێكهێنا و لە دژی دەستێوەردانی دەرەكی تێكۆشانیان دەستپێكرد. لە لایەكی تریشەوە پێوەندی لەگەڵ دەرەوە و هاتنی پەروەردە و ئایدیۆلۆژی رۆژئاوایی چینێكی رۆشنبیری ساز كردبوو كە ئەو چینە دواتر بە پێشكەوتنی برۆكراسی لەگەڵ كارمەندەكان چینی ناوینی نوێیان لە شارەكان پێكهێنا. لە هاوپەیمانی ئەم دووچینە و ویستی گەلان بۆ ئازادی، شۆڕشی مەشرووتە و هەروەها شۆڕشی 57 وەدیهات. بەڵام ناكۆكی دوای شۆڕش لە ناوبەر ئەو دوو چینەدا ناوەڕۆكی سیاسی رژێمەكانی دیاری كردووە. ئەو ناكۆكییەی كە ئێستاش لە ناو خۆی كۆماری ئێسلامیدا، وەكوو ریفۆرم خواز و موحافەزاكار بەناو دەكرێ، بەشێكی پەیوەست بەو ناكۆكیەوەیە.

مۆدێرنیزم و دەوڵەت ــ نەتەوە رؤَڵێكی بەرچاویان لە پێشكەوتنی فەرهەنگی شارنشینی لە ئێراندا هەبووە و هەتا ساڵی 1930یش تەنیا لە سەدا بیستی خەڵكانی ئێران لە شارەكاندا دەژیان. تاران و دوابەدوای ئەویش شارەكانی تر لە سەردەمی پەهلەوییەوە، مەزن بوونێكی زۆریان بەخۆیانەوە بینیوە. بەشێكی زۆر لە خەڵكی گوند و عەشیرەكان كۆچبەری شارە گەورەكان بوون. فەرهەنگی رۆژئاوایی زۆر پەرەی سەند و لە لێك كەوتنی ئەو فەرهەنگە لەگەڵ فەرهەنگی نەریتی خەڵك لەلایەكەوە ناكۆكی و لە لایەكی تریشەوە تێكچوون و خەرابی لەگەڵ خۆیا هێناوە. لە شارەكان جگە لە چینی ناوینی كۆن و نوێ، چینێكی بەرفراوانی فەقیری شارەكانیش ساز بوو كە لە فەرهەنگی خۆیان دابرابوون و جگە لە مادیات و بەرژەوندی پاریزی شار، شتێكی تریان وەرنەگرتبوو. بەشی هەرە گەورەی شار لە گەڕەكە فەقیرنشینەكان پێكدێت كە هەموو دیاردەیەكی ناشیرینی كۆمەڵایەتی تێدا بەرچاوە. ئەو بەشە ناوینە بەرەو خوارەوەیە، زەمینەی ئەساسی رێكخستنی لایەنە دژبەرەكانی دەسەڵاتی پەهلەوی بەتایبەت ئیسلامییەكانن. ئیسلامییەكان كە چینی فەقیری شاریان وەكوو “موستەزعەفین” بەناو دەكرد، زۆربەی هێزی پراكتیكی و گوشاری خۆیانیان لەوان بەرێكخستن دەكرد. كۆمیتەكان كە لە مزگەوتی گەڕەكە فەقیرەكان بە رێكخستن كرابوون، بناخەی سوپای پاسدارانی ئەمڕۆكەن. تاقمێك لەوانە كە لە ناو دەسەڵاتدا خۆیان بەجێ كرد و رانتێكی زۆریان وەدەست كەوت، وەكوو “نەو كیسە” لە رانت و گەندەڵییەكانی ناو دەزگای ویلایەتی فەقیهدا رۆڵێكی بەرچاویان هەیە. سازكردنی رێكخستنی تایبەتی وەكوو بەسیج لەناو خەڵكی فەقیری شاردا تاقمێكی ئەو خەڵكەی گرێدراوی پەرگال كردووە و زۆر جار پەرگال بە ساز كردنی لایەنی تایبەت وەكوو ئەنساری حیزبۆلا و گرووپە توند و تیژی و سەركوت كارەكان لەناو ئەواندا، لە دژی خەڵكی ئێران بەریكخستنیان دەكات. ئەوانە رۆڵیان ئەوەیە كە نارازیانی رژێم سەركوت بكەن و ئەو تابلۆیەی كە “رژێم لەناو گەلدا پایەگای هەیە” ساز بكەن. كۆماری ئیسلامی لە راستیدا چینی فەقیری زۆر بەرفراوانتر كردووە و نەتەنیا هەژاری لەناو نەبردووە بەڵكوو هەوڵ دەدا لە باتی شەڕ لەدژی دیاردەی هەژاری خەڵكی هەژار لە رێگای بژێوی رۆژانەوە بەخۆیەوە گرێ بدات. لەم پێناوەدا “كۆمیتەی ئیمدادی ئیمام خومەینی”ی سازكردووە. كومیتەی ئیمداد لە پێناو دابین كردنی سەرەتاییترین كەل و پەلی ژیانی وەكوو خواردەمەنی، رۆژانە خەڵكی هەژار بەرەو سیخوڕی رادەكێشێت. لە لایەكەوە برسی هێشتن و لەلایەكی تریشەوە دابین كردنی هەرە بچووك و سەرەتایی ژیانی رۆژانەی هەژارەكان، سیاسەتێكە كە رۆڵی نێوك لە نێوان دایك و منداڵ دەبینێت. چینی خوێندەوان و لاو لە شارەكان لە لایەن دسەڵاتەوە وەكوو پتانسیەلێكی مەترسی دەبینرێن. دەوڵەت لە لایەكەوە بە باكارهێشتنەوەیان وزەەكەیان دەكوژێت و لەلایەكی تریشەوە بە سازكردنی بەدەیان چەشنە زانستگا و زانكۆی باناوەڕۆك لە هەموو شارەكان، مستەوای داخوازییەكانی ژیانیان دەبات بۆ سەرەوە و چوونكە هیچكات بەو داخوازییانە ناگەن تووشی قەیران، نائومێدی و لێگەڕینی جیاواز دەبن و لە بۆشایی مادی و رووحیدا رووبەڕووی دیاردەی فحوش، ئیعتیاد و بەكرێگیراوی دەبنەوە. دەوڵەت بەسیجی بوونی وەكوو شەرتی سەرەكی بۆ ژیان و كار و خوێندن لێكردووە. دەوڵەت لە لایەكەوە بە داسەپاندنی رواڵەتی شەرع و دوور خستنەوە لە خراپە لە شارەكان داخوازی جوانان بۆ دیاردەی جنسیەت و ژیانی رۆژئاوایی زیاد دەكا و لە لایەكی تریشەوە بە كردنەوەی دەرگا ناڕەسمییەكان بۆ ئەم دیاردانە، پەرەیان پێدەدات. لەو بوارەوە ویلایەتی فەقیه زۆر بە ئەنقەست هاندەری ژیان و فەرهەنگی كاپیتالیستی لە شارەكاندا بووە. هیچكاتێك وەكوو ئەمڕۆ شارەكانی ئێران كاپیتالیزە نەبووە. ئەوە نیشان دەدات كە ویلایەتی فەقیه سەرەڕای بانگەشەكانی، پێشكەوتنی فەرهەنگی كاپیتالیست لە ناو كۆمەڵگا و بەتایبەت لە ناو توێژی خوێندەوان و لاو بۆ كۆنترۆڵ و حوكمداری لە سەر ئەوان بە پێویست دەبینێت. ئەمڕۆكە مێترۆپۆڵە گەورەكانی ئێران بەتایبەت تاران، لە فاسیدترین شارەكانی جیهانی ئەمڕۆ دەناسرێن.

كۆماری ئیسلامی هەروەها لە دیاردەی شارنشینی بۆ شەڕ لە دژی گەلان و ئاسمیلاسیۆنی فەرهەنگی و ژیانی ئەوان گەورترین كەڵكی وەرگرتووە. لە لایەكەوە بە زۆرتر كردنی مەسافەی چینایەتی، هەركەس لە كێبەركێی خۆهەڵكێشان بەرەو چینی سەرتردایە و لە لایەكی تریشەوە بە زۆرتر كردنی مەسافە نێوان شارە پەراوێزەكان و ناوەندییەكان، كێبەركێی خۆهەڵكێشان بەرەو شارە ناوەندییەكانیشی هێناوەتە ئاراوە. شارستانییەكان، بە بچووكی هەڵسووكەوتیان لەگەڵ دەكرێت و لە هەموو بوارەكانی كۆمەڵایەتی، سیاسی و ئابوورییەوە رووبەڕوی جیاوازی دانان دەبنەوە. خەڵكی شارستان بوون لە روانگەی فەرهەنگی ناوەندییەوە دواكەوتوو بوون و نەزان بوونە. مەدەنی بوون لە فەرهەنگی دەسەڵاتی ئێرانی و فەرهەنگی ناوەندیدا یانێ تەقلید و لاسایی كردنەوە لە ناوەند و خۆ بە فەرهەنگی نەتەوەی سەردەستی فارسەوە هەڵواسین. ئەوە بۆتە هۆی لەخۆبێگانەبوون و ئەلیناسیۆن لە چینی خوێندەوان و لاوانی شارە پەراوێزیەكاندا و رێگای بۆ توانەوە و ئاسمیلاسیۆن كردۆتەوە. كۆماری ئیسلامی هەروەها بە هەندێك پرۆژەی تایبەتەوە قۆناخ بە قۆناخ بۆ دوورخستنەوەی خەڵكی شارەكانی پەراوێز، بەتایبەت كوردستان لە سیاسەت و تێكۆشان هەموو جۆرە دیاردەیەكی نالەبار و دژە ئینسانی لە كۆمەڵگای شارەكانی ئێمەدا پێشخستووە. كۆماری ئیسلامی هەروەها بە رێگری لە ساز بوونی بەڕێوەبەرایەتی هەرێمی لە شارەكاندا و داسەپاندنی بەڕێوەبەرایەتی ئەمنیەتی بێگانە یان بەكرێگیراو بەناوی فەرماندار، كەش و هەوای ئەمنیەتی زۆرتر پیشدەخات و ئیرادەی گەل بچووك دەهێڵێتەوە.

بە هاتنی ناسیۆنالیزم و پەرەسەندنی ئەو، شارەكان شۆێنی سەرەكی سووكایەتی پێكردن بە گەلان لە لایەن فەرهەنگی ناوەندییەوە بووە. لە شارە ناوەندییەكاندا سووكایەتی كردن و بچووك كردنەوەی فەرهەنگی گەلان بەشێكی ئاسایی ژیانی شارە و دەوڵەت لە هەموو دامءدەزگاكانی و بە تایبەت بە رێگای راگەیاندنەوە ئەو مەسەلە بەهێزتر دەكات. هەروەها دەوڵەت زۆر بە زانستەوە ئەو شارانەی كە چەند گەلی جیاوازی تێدا دەژیت دەكات بە شوێنی ناوبەری ئەوان و كێشەكانی نێوانیان رۆژبەرۆژ قووڵتر دەكاتەوە. ئەو دیاردەیە بەتایبەت لەو شارانەی كە گەلی كورد و ئازەری بە یەكەوە دژین زۆر روون و بەرچاوە.

3ــ ئابووری: ئابووری بەواتای راستی خۆی وەكوو شێوازی ئیقتیسادی ژیانی گەلان، لە ئێراندا هیچكات ناوەندییەتێكی نەبووە. گرووپەكانی ئینسانی جا گوند بێت یان عەشیرە، بەشی زۆری ژیانی خۆیان لە بەرهەمی كشت و كال و ئاژەڵداری خویان دابین كردووە. بەشێكی زۆر بچووك لە پێداویستیەكان لە شوێنەكانی تر دابین كراوە. ئابووری گەلان، بازرگانی نەبووە و بژێوی بووە. ئابووری بە واتەی دەوڵەتییەكەیەوە لە ئێرانی كۆندا لە رێگای داگیركاری، تاڵان و خەراج وەرگرتن دابین بووە. بەشێكیش لە ئابووری دەربار لە رێگای پێوەندی لەگەڵ بازرگانان و بە شێوەی گەندەڵ و شاراوە كراوە. خەزانەی دەرباری خوسرەوانی بە تاڵان كردن و یا ئەو خەراجەی كە ساڵیانە هەرێمەكانی بن‌دەستی دەسەڵات مەجبوور بوون بیدەن بە حكوومەتی ناوەندی، پڕ دەكراوە. هەر بۆیەش شەڕ و خەزانە، پێوەندییەكی راستەوخۆیان لەگەڵ یەكتر هەبوو. خەزانە ئەرتەشی دابین دەكرد و ئەرتەشیش بە داگیركاری خەزانەی پڕ دەكردەوە. لەو كاتانە دا كە دەوڵەت توانای لەشكركێشی نەبوایە بە فرۆشتنی بەرپرسیاری، پلەوپایە، لەقەب و عینوان و تیوول، دەربار داهاتی خۆی دابین دەكرد. گەل لە بواری ژیانییەوە هیچ بە دەوڵەتەوە پەیوەست نەبوو؛ تەنیا ئەو كەسانەی كە سەر بە دەسەڵات بوون نانی دەستی دەوڵەتیان دەخوارد. بە پێچەوانەوە دەوڵەت بە بەڕیوەبردنی داگیركاری لە سەر ئابوری گەل دەژیا. لە سەدەی بیستەم بە دواوە و دوابەدوای هاتنی داهاتی نەوت رەوشی ئابووری لە ئێران گۆڕانی بەسەر دا هات. لە لایەكەوە پێشكەوتنی شارنشینی، بازرگانی و ئابووری خۆبژێوی گوند و عەشیرەكانی تێكدا و لە لایەكی تریشەوە، پێشكەوتنی بورۆكراسی و ساز بوونی بەهەزاران كارمەند و مووچەخۆر لە شارەكان بەشێك لە خەڵكی ئێرانی لە بواری بژێوییەوە گریدراوی دەوڵەت كرد. داهاتی نەوت كە روو لە زیاد بووندا بوو، دەوڵەتی كرد بە هێزی سەرەكی ئابووری. دەوڵەت بە ناوی میللی كردن، هەموو پیشەسازی و سەنایعی گەورەی لە بن دەستی خۆی دا گرت و لە بواری بژێوییەوە خۆی كرد بە باوكی میللەت. هەموو بەرهەم و پیشەسازییەكانی تر لەو چوارچێوەدا یان بچووك كران و یان كەوتنە بن دەستی دەربارەوە. تەنانەت كشت و كاڵ بەناوی میكانیزەكردن بۆ دەربار تەرخان كرا. لە ناوبەری خەڵكێكی فەقیر و بە بژێوی كەم و دەوڵەتێكی بەهێز و دەوڵەمەند، دیارە كام ئیرادە سەردەكەوێت. بەهاتنی كۆماری ئیسلامی ئەو رەوتە گۆڕانی بەسەر نەهات و هەر بەردەوام بوو. لە 1989 بەدواوە بە پاوان كردنی دەسەڵات لەلایەنی بازرگان، بازاری و رووحانیەتی سونەتییەوە، رەوتی تایبەتی كردن(خصوصی‌سازی) دەستی پێكرد. لەمەو بەدوا چینێكی سووپێر دەوڵەمەند لە ناو دەسەڵاتدا سازبوو كە هەموو بوارە جیاوازەكانی ئابوورییان بە دەست گرت. لە لایەكی تریشەوە سوپای پاسدارانیش لە ئابووریدا دەستی خۆی بە تەواوی خستە ناو سەرمایەگوزاری و پێگەكانی ئابووری خۆی بەهێز كرد. ویلایەتی فەقیه ئەمڕۆكە شوێنی هەڵمژینی هەموو ئابووری ئێرانە و هەموو سەرمایەگوزارییەكان بەوانەوە پەیوەستە. دەوڵەت و سەرمایەدارانی پەیوەست بە دەسەڵاتەوە، رۆژبەرۆژ گەل فەقیرتر دەكەن و تەنانەت ئەمڕۆكە دەوڵەت لە پرۆژەی سەبارەت بە یارانەكان دەیهەوێ بە لابردنی سوپسیتەكان بە تەواوی پەرگالێكی سەرمایەداری و ئابووری ئازاد لە وێنەی ئەمریكایی ئەو دابەزێنێت. لەو شێوازەدا دەوڵەت سەرەڕای ئەوەی كە هەموو سامانە ئابوورییەكانی داگیر كردووە هیچ بەرپرسیاریەتییەكی سەبارەت بە ژیانی ئابووری گەل نابێت. تەنانەت لە بواری پەروەردەیی و خزمەتگوزاری پەروەردەیی و تەندوروستییەوە، گەل ناچارە هەموو هەزینەكان بۆخۆی بدات. لە بواری ئابوورییەوە پەرگالی كۆماری ئیسلامی پەرگالێكی بە تەواوی كاپیتالیستییە. هەرچەند باس لە بەشێكی بە ناو هاویاری و تەعاونی(كئۆپراتیڤ) دەكات و ئەوەش وەكوو شێوازی سەرەكی ئابووری ئیسلامی نیشان دەدات، بەڵام لە راستیدا ئەو بەشە، هەبوونێكی نیە و سامانی ئابووری لە بەشی دەوڵەتی و لە بەشی تایبەتی كە زۆربەی لە دەستی سەرمایەدارانی ناوخۆی پەرگال دایە، تاپۆ كراوە. لە لایەن ئابوورییەوە شۆڕشی ئێران بە دروشمی سەربەخۆییەوە كرا و كۆماری ئیسلامیش بەو دروشمەوە دامەزرا، بەڵام ئەو سەربەخۆییە هیچ كات بەدی نەهات. بەتایبەت لە 90ەكان بەدواوە قەرزەكانی ئێران رۆژبەرۆژ زیاتر دەبێ و ئێران هەوڵی ئەوەی داوە كە هەم سەرمایەگوزاری دەرەكی بێنێت و هەمیش بەشێك بێت لە ئابووری جیهانی. چەندین ساڵە كە ئێران هەوڵدەدات لە سازمانی تیجارەتی جیهانی( WTO) ببێت بە ئەندام.

زۆرترین هەزینەی دەوڵەتی ئێران لە بەشی ئاسایشی و سەربازی بەكار دەهێنرێت و كەمترین رادەی بوودجەی ساڵیانە بۆ بەشی پەروەردەیی و تەندوروستییەوە تەرخان دەكرێـت. كۆماری ئیسلامی بە بانگەشەی گەڕانەوە بۆ سەردەمی ئیمپراتۆریەتی گەورە و هەروەها رزگاركردنی دونیای ئیسلام لە دەستی ئەمریكا و ئیسرائیل، بوودجەیەكی سەرسووڕهێنەری بۆ بەشی ناوەكی و مووشەكی تەرخان كردووە. هەروەها بوودجەیەكی زۆریش بۆ ئەو گرووپانەی كە لە ولاتەكانی تر سەر بە ئێرانن ــ وەكوو حیزبۆلا و حەماس و شێعەكانی عێراق ــ بەڕێ دەكرێت. لە لایەكی ترەوە بە سوپای قودس وەكوو بەشی شاراوەی سوپای پاسداران كە بەرپرسیاری ئۆپەراسیۆنە دەرەكییەكان و تیرۆری دژبەرانە، پارەیەكی زۆر دەدرێت. پەرگالی ئیستخباراتی و جاسووسی لە ناو خۆی ئێران و لە دەرەوە، سامانێكی باوێنەی لێوە خەرج دەكرێـت. كۆنترۆڵی هەموو بوارەكانی ژیانی مرۆڤەكان لە ولاتێكی وەكوو ئێراندا و سازكردنی بەهەزاران سیخوڕی مووچەخۆر و دامەزراندنی تێكنۆلۆژییایەكی هەرە مۆدێڕنی شوێنهەڵگری و گوێ راگرتن و پارازیت ساز كردن، دیارە كە چ هەزینەیەك هەڵدەگرێت.

كۆماری ئیسلامی ئێران لە بواری ئابووری و بژێوییەوە، بە تەواوی سیاسەت بیۆدەسەڵات لە سەر گەلانی ئێران و بەتایبەت گەلی كورد پەیڕەو دەكات. ئەگەر نەخشەی بێكاری و هەروەها پیشەسازی لە ئێراندا تەماشا بكەین، شوێنە پەراوێزەكان بە تایبەتی كوردستان شوێنی هەرە پڕڕەنگی بێكاری و بە فیڕۆ چوونی هێزی گەل و بەتایبەتی لاوانە. داهاتی خەڵكی كوردستان كشت و كاڵە كە ئەمڕۆكە تێری دابین كردنی نفووسی خەڵك ناكات. داهاتی تری خەڵك لە كاسبكاری و قاچاقچێتی سنوورەكانەوە بەدەست دێت كە دەوڵەت دەیهەوێت بیخاتە بن كۆنترۆڵی خۆی و بیدات بە دەستی كەسانی خۆی. هەر بۆیەش زۆر بە توندی لەگەڵ كاسبكارە ئاسایی و بچووكەكانی سەرسنوور هەڵسووكەوت دەكات و زۆر جار دەیانكوژێت. دەوڵەت دەیهەوێت، زۆربەی خەڵك بەتایبەتی لاوان بەرەو گرێداو بوون بە دەوڵەت و بژێوی سیخوڕی لە رێگای بە بەسیج بوون و جاش بوون ببات. پەیامی دەوڵەت لە بواری ئابوورییەوە بۆ گەلی كورد ئەوەیە كە: ئەگەر دەتانهەوێ بژین، پێویستە تەسلیم بن و جاشایەتی بكەن.

4ــ بواری كۆمەڵایەتی و كەسایەتی: پێوەندی نێوان كۆمەڵگا و دەسەڵات لە مێژووی ئێراندا، كاریگەری رووخێنەر و نەرێنی لە سەر كۆمەڵگا هەبووە. نەریتی خوسرەوانی وەكوو وتاری سەرەكی دەسەڵات داگیركەرییەكی پتەوی لە سەر كۆمەڵگا بەڕێوە بردووە. كۆمەڵگای ئێران هیچ پێویستییەكی بە هەبوونی شاهەنشا نەبووە. هەندێك بۆچوونی كۆمەڵناسی باس لەوە دەكەن كە هەر دەسەڵاتێك زەمینەی رەوا بوونی لەناو كۆمەڵگادا هەیە. بەڵام لە پێوەندی نێوان دەسەڵاتی خوسرەوانی و كۆمەڵگای ئێراندا، ئەمە راست نیە. هەر دەسەڵاتێك لە ئێراندا بە دروشمی جیاواز لە دامەزراندنی دەسەڵاتێكی بەهێزی ناوەندی دێتە سەر دەسەڵات. زۆربەی دەسەڵاتە خوسرەوانییەكان، بە كودەتایەكی ناوخۆیی و بە پیلانگێڕی، حوكم بە دەست دەگرن و لە یەكەم هەنگاوی خۆیان دا روویەكی ناوەندی و خوسرەوانی لەخۆیانەوە نیشان نادەن. دواتر كە رووی راستەقینە و دسپۆتیكیان روون دەبێتەوە، رووبەڕووی دژایەتی گەل دەبنەوە. كۆمەڵگای ئێران هیچكات لە رووخانی دەسەڵاتە خوسرەوانییەكان هەستی بە شكست و كەمبوونەوەی گەورەیی خۆی نەكردووە. بۆ وێنە ناسیۆنالیستەكان دەیانهەوێ بسەلمێنن كە كۆمەڵگای ئێران لە رووخانی هەخامەنشییەكان بە دەستی ئەسكەندەر و یا لە رووخانی ساسانییەكان بە دەستی سوپای ئیسلام بە پەرۆش بوون. بەڵام راستییەكان بە پێچەوانەی ئەوەیە. نە ئەسكەندەر و نە سوپای ئیسلام لە كاتی رووخاندنی دسەڵاتی خوسرەوانی رووبەڕووی هیچ خۆڕاگرییەكی گەل نەبوونەوە. هەروەها گەل لە كاتی دوور خستنەوەی رەزا شا لە لایەن هێزی هاوپەیمانانەوە(متفقین)، هیچ پەژارەیەكی نەبوو. بەڵام لێرەدا دوو پرسیار هەیە؛ یەكەم بۆ چی نەریتی خوسرەوانی دەسەڵات دووپات دەبێتەوە و دووهەمیان بۆ چی زۆر جار ئەم دەسەڵاتە لە لایەن هێزێكی دەرەكیەوە دەروخێت نە لە لایەن هێزی گەلەوە؟ وەڵامی ئەو پرسیارانە ئەوەیە كە دەسەڵاتەكان بە درێژایی مێژوو هەوڵی ئەوەیان داوە كە بە داڕشتنی زیهنیەتێكی تایبەت لە كۆمەڵگادا رەوایی بۆ دووپات بوونەوەی دەسەڵات ببیننەوە. لەو بوارەوە لە میتۆلۆژی و ئەفسانەوە بگرە هەتا ئەدەبیات و دین، زۆر ژیرانە بە كار هێنراوە. ئەو راستییەی كە ئەدەبیاتی نووسراوە زۆرتر لە دەستی دەوڵەت، دیوانخانە و مەعبەد دا بووە و ئەدەبیاتی گەل زۆرتر زارەكی بووە، وادەكات كە زۆربەی ئەدەبیاتی نووسراوەی كۆنی ئێران كە لە دەسەتمان دایە وەكوو ئەدەبیاتی دەسەڵات بنرخێنین. كاتێك هەخامەنشییەكان هاتنە سەر دەسەڵات، ئێرانییەكان ئاڵفابێی نووسینیان نەبوو و لە ئاڵفابێی زمانی مێزۆپۆتامیا بەهرەیان وەردەگرت. ئەو نوسراوانەی لە سەر بەردەكان لە كاتی داریووشەوە ماوە، بە دەستووری ئەو و بە ئاڵفابێیەكی كە بە خواستی ئەو ساز بوو نوسراون. كتێبخانەكانی ساسانیش لەو كتێبانە پێكهاتبوو كە كاتیبەكانی دیوانخانە نوسیبوویان. كتێب و نووسراوەكانی لە دەرەوەی ئێرانیش زۆر جێگای متمانە نین. نووسراوەكانی هێرۆدۆت نە لە ئەنجامی لێكۆڵینەوەی ئەو دا، بەڵكوو لە سەر زاری شازادەیەكی هەخامەنشی هەڵاتوو لە یەكێك لە شارەكانی یوونانەوە نووسراوە. یان نووسراوەكانی تەورات زۆرتر لە سەر بنەمای رەوا كردنی دەسەڵاتی خوسرەوانی و بە پێی دەستڕۆییەكی كە لەوێ هەیان بووە، بۆ شاردنەوەی كاریگەری یەهوودییەكان لە پیلانگێڕیەكان و دامەزراندنی ئەو شێوازە لە دەسەڵاتە. ئەگەر لە میتۆلۆژییەكان و ئەدەبیاتی زارەكی كۆنی گەلان بكۆڵینەوە، هیچ شوێنەوارێك لە خوسرەوەكانی تێدا نابینین. ئەگەر دوای دامەزراندنی ئەو شێوازە دەسەڵاتەش شتێك لە ئەدەبیاتی گەلاندا گوترابێت لە سەر زوڵم و زۆر و پیلانگێڕی خوسرەوەكانە. لە هەموو قۆناخەكاندا دەسەڵاتەكان لە سەر بنەمای رەوایی پێدان بە دەسەڵاتیان و بە بەكار هێنانی ئەدەبیاتی نووسراوە و رەسمی پرۆپاگەندەیەكی قووڵ و بەرفراوانیان بۆ ئەو نەریتەی دەسەڵات كردووە. بۆ وێنە هەموو دەسەڵاتە خوسرەوانییەكان بە دەسەڵاتە خوسرەوانییەكەی پێش خۆی هەڵدەڵێت، بەڵام دژایەتی و ئانتی پرۆپاگەندەی شێوازی دەسەڵاتی نامەركەزی دەكات. بۆ وێنە ساسانییەكان دژایەتی سیتەكانیان دەكرد بەڵام خۆیان لە نەسلی هەخامەنشییەكان نیشان دەدا. سەفەوییەكان دژایەتی هەموو قۆناخی خەلافەتیان دەكرد بەڵام خۆیان بە ساسانییەكان دەبەستەوە. پەهلەوییەكان خۆیان هەر لە نەسلی خوسرەوە كۆنەكان نیشان دەدا؛ تەنانەت مێژووی 2500 ساڵەی شاهەنشاهیان بۆخۆیان بە بنەما وەردەگرت. تەنانەت سەییدە(سید) شێعەكان كە دامەزرێنەری سەرەكی تیۆری ویلایەتی فەقیهن، بە رێگای ئەو ئیمامانەی كە دایكیان شازادەی ئێرانی بووە، بەجۆرێك خۆیان دەگەیێنە ئەو مێژوویە. لە هەموو قۆناخە ناوبەرەكاندا، ئامادەكاری لە بواری زیهنی بۆ قۆناخی دواتر كراوە. بۆ وێنە لە سەردەمی خەلافەت دا شاعیرێك وەكوو فردۆسی بە نووسینی شانامە(شاهنامە) دەیویست ئەو زیهنیەتە كە ئێران هەمیشە خوسرەوانی بووە و هەبوونی خوسرەو هەبوونی ئێرانە، زاڵ بكات. ئەو زیهنیەتە هیچ كات لە هەموو گۆشە و كەنارەكانی كۆمەڵگادا زاڵ نەبوو بەڵام كاریگەری نەرێنی لە سەر كۆمەڵگا و تاكی ئێرانی و بەتایبەت لە كۆمەڵگای شارە ناوەندییەكان وەكوو شوێنی سەرەكی دامەزراندنی ئەو زیهنیەتە دانا. لە ئاكامی ئەو زیهنیەتە، هەبوونی هێزێك بە فەرەهی ئیزەدییەوە كە بێتوو قۆناخێك لە بەختەوەری بێنێت، هاتە ئاراوە. لە میتۆلۆژییەكان خراب بوونی دەسەڵاتێك بەوەی دەبەسترێتەوە كە دەسەڵاتدار لە توخمی خوسرەوانی نەبووە. میتۆلۆژی فارسی زەحاك ئەوە نیشاندەدات. لە ئەنجامی ئەو زیهنییەتەدا رێوەبەر پێویستە خوسرەوێكی سێبەری خوا بێت. هەر بۆیەش رێوەبەرێك بۆ ئەوەی كە رەوابوون پەیدا بكات، پێویستە خۆی خاوەنی كاریزمای خوسرەو نیشان بدات. ئەوە بۆتە هۆی دووپات بوونەوەی دەسپۆتیزم لە كۆمەڵگای ئێراندا. كۆمەڵگا وای لێكراوە كە هاتنی خوسرەوی نوێ وەك رزگاری ببینێت، بەڵام دواتر مەجبوور بێـت هەر لە بەرامبەر ئەم خوسرەوە تێكۆشان بكات. ئەم بەشە لە كۆمەڵگای ئێران كە ئالوودە بە زیهنیەتی خوسرەوانی و شاهی بووە، ئەگەر دەسەڵاتێك قەبووڵیش نەكات، لە جێی ئەو دەسپۆتیزمێكی تر دێنێتەوە. كۆمەڵگا وای لێهاتووە كە خۆی گرفتاری تۆقی لەعنەتی ئەو نەریتەی دەسەڵات دەبینێت. هەر بۆیەش تێكۆشانەكانی تا رادەیەكی زۆر نائومێدانەیە. كۆمەڵگا بەو زیهنیەتەوە لە بەرامبەر دەسەڵات بێچارەیە و هەربۆیەش چاوەڕوانی رزگاركەرێكی دەرەكیە.

ئاوێتە بوونی پتەوی، دینی رەسمی و دەسەڵات و ئەدەبیاتی رەسمی، تاكی ئێرانی پارچە كردووە. لە لایەكەوە كۆمەڵگایەكی كە لە راستەقینەدا ناتوانێت ئەو حوكمە رەها و ئاسمانیە قەبووڵ بكات و لە لایەكی تریشەوە بەو زیهنیەتەی كە هەموو دەزگا پرۆپاگەندەیی و دینییەكان بەسەریاندا زاڵ كردووە، ناتوانێ خۆشی لێ رزگار بكات. وای كردووە كە كەسایەتی ئێرانی پۆزێسیۆنی زۆر ناكۆك لە بەرامبەر دەسەڵاتەوە بگرێت. واتە لە ناوەڕۆكی خۆیدا زۆر ناكۆك و دابڕاو لەگەڵ ئەم مەسەلەیە هەڵسووكەوت دەكات. لە لایەكەوە رەسەن بوونی ئێرانی، شا بوونە. هەربۆیەش شانامە وەكوو مانیفێستی ژیان و كەسایەتی ئێرانییەكی لێكراوە. هەر ئێرانییەك بە جۆرێك پێویستە لە كەسایەتی خۆیدا شا بێت. ئەوە لە بواری هەڵسووكەوتی كۆمەڵایەتی یانێ هەوڵدان بۆ حوكمداری كردن لە سەر دەوروبەر و لە بواری بچووكترین دەرفەتی رێوەبەری یانێ ناوەندیەت و دیكتاتۆریەت. ئەو شایە بچووكە كاتێك رووبەڕووی شایەكی بە تواناتر و بەهێزتر دەبێت، دەبێتە بەندەی بائیرادە و سووكانەترین شێوازی خزمەتگوزاری پێش دەخات. هاوكات لە هەوڵی ئەوەدا دەبێت كە خۆی، شوێنی ئەو بگرێتوە. كەسایەتی خوسرەوانی لە ناو كۆمەڵگادا كەسایەتییەكە روو بە دەسەڵات و خزمەتكار و لە بنەوەشرا گۆڕهەڵكەنی ئەوە. ئەوە، كەسایەتێكی دووڕوو و چاپلووسی لە كۆمەڵگادا ساز كردووە. لە لایەكی تریشەوە جۆرێكی تر لە كەسایەتی كە دەیهەوێ خۆی لە شانامە رزگار بكات بەڵام هێز و توانا لە خۆیدا نابینێت. ئەو جۆرە كەسایەتییە تەنیا گۆشەگیری دەكات و چاوەڕوانی دەرفەتێك بۆ هاتنی رزگاریدەرێك و روودانی موعجیزەیەك دەبیـَت. ئەو كەسایەتییە لە ئەدەبیاتی ئێرانیدا نموونەی وەكوو ناسیرخوسرەوی تێدایە. ئەوەندەی كە نەچم بۆ بەرپێی دەسەڵات بەسە و لەوە زیاتر هیچم لە دەست نایە. خۆڕاگرییەكی فەردی و زۆر باكاریگەر بەشێك لە كەسایەتی مرۆڤی ئێرانییە. كاریگەرییەكی تری دەسەڵات لە مرۆڤی ئێرانیدا، ساز كردنی كەسایەتییەكی نەهیلیستە. ئەو كەسایەتییە راستییەكان دەبینێت، بەڵام لەو باوەڕەدایە كە مادام هەر خوسرەوەكان جێی یەكتری دەگرنەوە كەوابوو تێكۆشان باواتایە. مرۆڤ پێویستە كاری دونیا بۆ خوسرەوەكان بهێڵێتەوە و بە كاری ترەوە مژووڵ بێت. ئەم لایەنە لە كەسایەتی بۆ خەون و خەیال(توهم و هپروت) كراوەیە؛ مرۆڤێك كە ئێشی راستییەكان بە دابڕین لە دونیای راستی و چوونە ناو دونیای خەیاڵەوە چارەسەر دەكات. بەم جۆرەیە كە فەرهەنگی دابڕان، گۆشەنشینی و خەراباتی پێش دەكەوێـت. عومەری خەییام، نموونەی هەرە بەرچاوی ئەو كەسایەتییە. لە كەسایەتی ئاسایی كۆمەڵگای ئێراندا، ئەم لایەنە، تاكەكەس لە بەرامبەر لەزەتی فەردی و هۆشبەرەكان كراوە دەهێڵێتەوە. لایەنێكی تر لە كەسایەتی دژایەتێكی زۆر شاراوە و نەهێنیكارانە و لە چوارچێوەیەكی ئەلیت و بچووك دایە. ئەم شێوازە دژایەتییە چەند كەسێكی ئەلیت كە گەل بە بچووك دەبینن، بە پێی ئەوان گەل واتە عەوام نەزانن، ئەوانن كە لە راستییەكان تێدەگەن، بە شێوازی زۆر شاراوە نەهێنییەكان لای خۆیان دەهێڵنەوە و چاوەڕوانی ئەوەن كە فەلەك بسوورێ و زەمانەی تێگەیشتن لەوان بگات. چوونكوو ئەوان لەو باوەڕیەدان كە لە كات و زمانی خۆیان لە پێشتردان. ئەو جۆرە كەسایەتییە، دڵی دەسەڵاتیش زۆر لە خۆی نائێشێنێ و بەوەی دڵخۆشە كە جار و بار لەگەڵ ئەو ئەلیتانەی كە لە ئەو تێدەگەن زۆر بە نەهێنی رازەكانیان بە یەكتر دەڵێن. هەڵبەت ئەوە ئەنجامی ترس لە دەسەڵاتێكی كوشەندەیە. ئەو جۆرە بۆچوون و كەسایەتییە بۆتە هۆی ساز بوونی زمانێكی زۆر چەند لایەنە و پڕ لە مانای جیاواز. ئەدەبیاتی ئێرانی بە هۆی هەبوونی ئەو جۆرە كەسانە كە “حافیزی شیرازی” نموونەی هەرە بەرچاویانە، پڕ لە رەمز و راز و ئیبهامە. سەنعەتە ئەدەبییەكانی ئیجاز و ئیهام و هەموو ئەو تەم و مژەی ناو ئەدەبیاتی ئێرانی، سەرچاوەی خۆی لەمەوە دەگرێت. ئەم جۆرە تەریقەت و گرووپانە بە پێچەوانەی شوێنەكانی تری جیهان و بەتایبەت ئەورووپا هیچكات نەبوون بە هێزێكی تێكۆشانی راستەوخۆ لە بەرامبەر دەسەڵات. لەگەڵ هەمووی ئەوانەش ،شێوازێكی تری كەسایەتیش لە ئێراندا دەردەكەوێـت؛ ئەویش كەسایەتییەكی سەرهەڵدێر لە بەرامبەر زوڵم و زۆرە. ئەو كەسایەتییە كە زۆرتر لە دەرەوەی ناوەندەوە دەردەكەون، تێكۆشانێكی راستەوخۆ و رێكخستنی و بوێرانە لە بەرامبەر دەسەڵات دەدەن. لەمێژووی كۆن دا بابەك، حەسەن سەباح و لە مێژووی نوێشدا مرۆڤی وەكوو خوسرەوی گۆلسۆرخی نموونەی ئەو كەسایەتیانەن. كەسایەتییە تێكۆشەرەكان لە مێژووی ئێراندا زۆربەی جارەكان ریشەی راستەقینەی دەسەڵات و زیهنیەتی ئەویان لێك نەداوەتەوە و وایان بیركردۆتەوە كە دەسەڵاتی خوسرەوانی دەسەڵاتی تاكی خوسرەوە و هەربۆیەش سازكردنی گۆڕانكاری لە كەسایەتی خوسرەودا وەكوو رەمزی گۆڕان و چارەسەری دیتووە. ئەوەی كە ئەو كەسایەتییانە نەیانتوانیوە دەسەڵات نە وەكوو تاكەكەس بەڵكوو وەكوو پەرگال و زیهنیەت لێك بدەنەوە خۆی لە خۆیدا نیشاندەری كاریگەری زیهنیەتی خوسرەوانی لە سەر ئەوانە. بۆ وێنە مانی، مەزدەك، سیدجەمالەدینی ئەسەدئابادی، نموونەی ئەو كەسانەن كە وایان دەزانی بە كاریگەری دانان لە سەر كەسایەتی شا توانای گۆڕانكارییان هەیە. ئەوان هیچ كات لە رازی ساز بوونی ئەو دەسەڵاتانە و پێوەندی دینی رەسمی، دەربار و خوسرەو بەیەكەوە، تێنەگەیشتن. لە سەدەی 19 هەم بەدواوە كاریگەری رۆژئاوا و بەتایبەت ئینگلیسەكان، لایەنێكی تری بە كەسایەتی پڕ لە دەردی مرۆڤی ئێرانی زیاد كرد. كاریگەری رۆژئاوا جگە لەوەی كە كۆمەڵێك پیاوی دەوڵەتانی تری لە ناو ئێرانییەكاندا پێك هێنا، كەسایەتی رۆشنبیری ئاسایی ئێرانیشی خستە بن كاریگەرییەوە. ئەو كەسایەتیانە كە زۆرتر لە سەردەمێك لە ژیانیاندا زۆر رۆژئاوایی و مۆدێڕنیست بوون، دوابەدوای تێگەیشتن لە بێچارەسەری فورموڵە رۆژئاواییەكان، ئەوجارەیان زۆر بە گرانی بۆ لای نەریتەكان بایان دەداوە. ئەمانە لە گێژاوی ناوبەری سوننەت و مۆدێڕنیتەدا دەمانەوە. ئەم چینە رۆشنبیرە لەوانی تر گرێدراوی راستی و بەپێوانەتر بوون. لایەنێكی تر كەسایەتییەكی زۆر نەتەوەپەرەست و خۆ بە زل بینە. ئەو كەسایەتییە كە زۆرتر لە ناوەندەوە دەردەكەوێ، لە بەرامبەر گەلانی ئێرانی هەتا دوایی خۆی گەورە و پێشكەوتووتر دەبینێ، بەڵام لە بەرامبەر دونیای دەرەوە بچووك و بادەسەڵاتە. ئەو كەسایەتییە كە هەمیشە بە هیوای ئەوەیە كە ئێران بگەڕێتەوە دەسەڵاتی كۆن، بە هەر هاوارێكی ناسیۆنالیستی هەڵدەستێت. ئەو جۆرە كەسایەتییە لە راستیدا پڕە لە كۆمپلێكسی خۆ بچووك دیتن. ئەو كەسایەتییە كە لە ژیان، رەفتار و كرداری رۆژانەی دا جگە لە چاولێكەری كردنی رۆژئاوا كارێكی دیكە ناكات، چاوەڕوانی ئەوەیە كەسایەتییەكی وەكوو كوورشی هەخامەنشی بێتەوە و ئێران بكات بە ئەمریكا و ئەویش ببێت بە ئەمریكایی. لایەنێكی تر لە كەسایەتی ئێرانی، كەسایەتییەكی موحافەزەكاری نەریتییە. ترس و گومان لە هەموو شتێك وای لێدەكات كە ئەو كەسایەتییە پەنا بباتە نەریتیترین بەشەكانی دین و كۆمەڵگا و باشترین خۆراكی ئەو دینی رەسمی دەربارییە. ئەو كەسایەتییە بۆ كرداری كردنی هەر دەستوورێكی لە سەرچاوەی رەوا پێدان ــ جا چ خوسرەو بێت و چ مەرجەعی تەقلید ــ ئامادەیە. هەبوونی ئەو جۆرە كەسایەتییە بۆتە هۆی ئەوەی كە زۆر جار دەسەڵاتەكان خۆیان خاوەنی پێگە لە ناو كۆمەڵگا دا بزانن. ئەو جۆرە كەسایەتییە بە تێپەڕ بوونی كات، باوەڕمەندیان بە پەرگال دەگۆردرێـتەوە بە بەرژەوەندی خوازی و رانتگەری. ئەوانەی كە پێشتر بە دوو دەست باوەڕییەكەیان گرتبوو ئەم جارە بە دوو دەست گیرفانەكانیان پڕ دەكەن و هەموو باوەڕییەكانیان دەفرۆشن. دەسەڵاتی ناوەندی هەوڵی داوە نەتەنیا فەرهەنگی ناوەند وەكوو زمان و ئەدەبیات و زۆر شتی دیكەی ناوەندی بە سەر هەرێمە پەراوێزەكان و گەلانی تر دا زاڵ بكات، بەڵكوو سازكردنی مۆدێلێك لەم جۆرە كەسایەتیانە وەكوو سەركەوتن دەبینێت و بە گرانی كاری بۆ دەكات. راگەیاندنی دەسەڵات لەو بابەتەوە زۆر بە جیدی كاردەكات. لە ئەنجام دا ئەو بەشە لە كۆمەڵگای ئەو گەلانە كە نیشتەجێی شارەكانن و هەروەها ئەوانەی كە راستەوخۆ بە دەوڵەتەوە گرێدراون، كاریگەری ئەم مۆدێلە كەسایەتیەیان تێدا ساز بووە. بۆ نموونە لە شارە گەورەكانی كوردستان و هەروەها لە ناو ئەو كوردانەی كە كوردی دەوڵەتن، ئەو مۆدێلە رەفتاریانە زۆر بەرچاوە. زیادەڕۆیی نابێت ئەگەر بڵیێن گەلێك جار بەشێكی زۆر لەم لایەنە جۆرا و جۆرە كەسایەتیانە، لە تاكێكی ئێرانیدا بەدی دەكرێـت. كەسایەتییەكی كە هاوكات روشنبیر، دیندار، دژبەر، نۆكەر، پڕئیدیعا و باناوەڕۆك لە كارەكتێرە شەخیسیەتییەكانیدا بەدەی دەكریت لە كۆمەڵگای ئێراندا وەدەست دەكەوێ. كاریگەری بەرفراوانی كاپیتالیزم و هەروەها بە تێكەڵاوی لەگەڵ بەرژەوەندی پەرەستی لە كەسایەتی ئێرانیدا، فەردیەتێكی زۆر قووڵی پێشخستووە. ئەو كەسایەتییە لە رووبەڕوو بوونەوە لەگەڵ مەسافەی چینایەتی و بێچارەیی لە بەرامبەر دەسەڵاتدا، پڕ دەبێت لە كۆمپلێكس و بە خیاڵ پەروەرییەكی كە تایبەتمەندی ئێرانییە، راستییەكانی خۆی دەشارێـتەوە و ناسنامەیەكی زۆر درۆیین بۆ خۆی ساز دەكات. ئەو دونیا درۆیینە، ئەوەندە ئاوێـتەی كەسایەتی ئەو دەبێت كە بۆخۆشی درۆكانی خۆی باوەڕ دەكات. ئەو جۆرە كەسایەتییە بە فێڵبازی زۆر بەسیت و فەردی، خۆی رازی دەكات و بچووك بوونەوەی خۆی دەشارێتەوە. زیاد بوونی ئەو تیپە لە كەسایەتی، لە ئێرانی ئەمڕۆ و لە كۆمەڵگای شارە گەورەكاندا بۆتە هۆی ئەوەی كە مرۆڤ بیهەوێت كۆمەڵگایەگی بە گشتی مات و گێژ و بە فەردی زیرەك بە ناو بكات. لە تیپی كەسایەتی ئێرانیدا، جگە لەو تیپەی كە لە سەر بنەمای راستییەكان لە دژی پەرگال خۆڕاگری دەكات، ئەو تیپانەیتر و تێكەڵاوی ئەوان كەسایەتییەكی كاتی، هەل پەرەست، بادیسیپلین و لەرزۆك ساز دەكات كە دەبێتە هۆی ئەوەی كە تێكۆشانی درێژخایەن و ئاهەنگین لە دژی دەسەڵات زۆر بەرچاو نەبێت. دەسەڵاتی رەها، كەسایەتی و نرخەكانی مرۆڤایەتی لە كۆمەڵگای ئێراندا، خستۆتە بەر هێرشێكی رووخێنەر. ئەو هێرشانە تاكی ئێرانی رووبەڕووی قەیرانێكی جیدی ناوەڕۆك و ناسنامە كردووە. ئێرانییەكان زۆرتر لە هەر كەس لە سەر تاریخێكی درۆیینی خوسرەوانی دەژین و بە درۆ شانازی پێوە دەكەن. بەڵام لە راستیدا ئەوەی كە تاك و كۆمەڵگا و نرخەكانیان لە ناو دەبات، زیهنیەتی خوسرەوانی بۆخۆیەتی. ئەوەی كە تا ئەمڕۆش تاك و كۆمەڵگای ئێرانی لە سەر پێ راگرتووە، ئەو نرخانەیە كە لە قووڵترین و ریشەییترین بەشی كۆمەڵگای كۆنی گەلانی ئێرانەوە دێت. ئەم راستیانە بۆ مرۆڤی ئێرانی شاراوە ماوەتەوە و زیندوو كردنەوەی ئەوان و گەڕانەوەی كەسایەتی مرۆڤی ئێرانی بۆ سەر ریشەی خۆی و راستییەكان بەشێكی گەورە لە تێكۆشانی زیهنیەتی لەم ولاتەیە.

باگومان جەوانان لە هەر كەسێك زۆرتر لە لایەن زیهنیەتی دەسەڵاتدارەوە، زەرەرمەندن. كۆمەڵگای ئێران لە ژێر كاریگەری عەقڵیەتی خوسرەوانیدا، كۆمەڵگایەكی پیرسالارە. جەوان ئامرازە و لەناو چوون و بە فیرۆچوونی خۆی و هێزەكەی زۆر بە ئاسایی چاوی لێدەكرێـت. جەوان مەحكوومی ئەنجامێكی تراژیكە. لە میتۆلۆژیای روستەم و سۆهراب لە شاهنامەدا، سۆهراب بە فێڵبازی لە لایەن پیرەباوكەكەیەوە دەكوژرێـت. یان سیاوەش كە هیوای سازكردنی گوڕان و بەدیهێنانی ئاشتی هەیە، لە یاریەكانی ناو دەسەڵات دا زۆر نائومێدانە چارەنووسی مردن قەبووڵ دەكات. جەوانان لە لایەن دەسەڵاتەوە بەردەوام باناوەڕۆك دەكرێن و درۆ و ناراستییان دەڕژێننە ناو دەماریان. میتۆلۆژی خوسرەوەكان، پیرۆزی دینی رەسمی و مادە بێهۆش كەرەكان، هەموو یەك شتن. هەرە دوایی كۆماری ئیسلامی بە ملیۆنان جەوانی لەسەر ناوی چوونە بەهەشت، بۆ مردن نارد. ئێستاكەش ئەو جەوانانەی كە بە رێبازی جیاواز پڕ دەبن لە قەیران و دواییش بە پەرگال دەبەسرێنەوە وەكوو بەسیج، مەترسیدارترین ئامراز لە دژی كۆمەڵگای ئێرانن. دیاردەی ئیعتیاد ئەمڕۆكە كۆمەڵگای ئێرانی كە یەكێك لە گەنجترین كۆمەڵگاكانی جیهانە، بەرەو بێهێزی بردووە. لە هیچ ولاتێك وەكوو ئێران پتانسیەلی گەورەی جەوان لە دژی جەوان بۆخۆی بەكار نەهاتووە. مرۆڤ دەتوانێت دەسەڵاتی خوسرەوانی ئێران وەكوو كۆنترین و بەهێزترین دەسەڵاتی دژەجەوان بە ناو بكات.

ژنان لە كۆمەڵگای ئێراندا هەركات خاوەن رؤَڵ بوونە. كۆمەڵگای رەسەنی گەلانی ئێرانی هیچ كاتێك لە سەر بنەمای بارۆڵ كردنی ژن هەڵسووكەوتی نەكردووە. هەم لە فەرهەنگی زاگرۆسی و هەم لە فەرهەنگی سیتەكان و هەم لە فەرهەنگی توركەكاندا، ژن خاوەن شوێن و رۆڵ بووە. لە كۆمەڵگای فارسیشدا، ژن ئۆتۆریتەر و بەهێز بووە. دەسەڵاتی خوسرەوانی ئەگەر نەیتوانیوە بەتەواوی ژن باهێز بكات، میسیۆنی ئەوی گۆڕیوە و كردوویە بە بەشێك لە یارییە گەمارەكانی ناو دەسەڵات. ژن لە رێگای حەرەمخانەوە و بە بەشداری لە پیلانگێڕییەكاندا، خاوەن رۆڵ بووە. كێشەكان لەسەر بنەمای بەرژەوەندی پیاوە دەسەڵاتدارەكان و یا گۆڕانی كەسی دەسەڵاتدار بووە. ژن رۆڵێكی پشت پەردە و زۆر جار ئامرازی هێزێكی تری شاراوەتر و پشت پەردەتر بوون. هەڵسووكەوتی ژنانی حەرەمخانە و دەربار وای كردووە كە تابلۆیەكی فێڵباز، دووڕوو و پیلانگێڕ لە ژن لە ئێراندا ساز ببێت. ئەم تابلۆیە لە تێكەڵاوی ژن بە دەسەڵاتی خوسرەوانییەوە ساز بووە. دەسەڵاتی خوسرەوانی دەسەڵاتێكی پیاو سالارییە كە لە رێگای داگیر كردن و دەستدرێژی، تەجاووزی بە هەموو كۆمەڵگا و گەلان و نرخەكان كردووە و زۆر جار ئەو دەستدرێژیەشی لەكەسایەتی ژن دا ئەنجام داوە. خوسرەوەكان ژنانی گەلانی بن دەستیان دەهێنا ناو حەرەمخانەی خۆیان. لەو رێگایەوە ئەو گەلانەیان بەژن دەكرد. لە لایەكی ترەوە دینی رەسمی دەربار بەتایبەت شێعەی سەفەوی، زەبری كوشندەی لە كەسایەتی و میسیۆنی ژن داوە. شێعەی سەفەوی ژن وەكوو مڵكی تایبەتی پیاو و دیاردەیەكی شەیتانی نیشاندەدات كە پێویستە هەمیشە زەبر و زەنگی لە سەر بێت. ئەو نەریتانەی كە شێعەی سەفەوی لە كۆمەڵگای ئێراندا باوی كردووە، زۆربەی لە چوارچێوەی دژایەتی كردن و كۆنترۆڵی ژن دایە. شێعەی سەفەوی نەریتی حەرەمخانەی هێنایە ناو ماڵباتی ئاسایی ئێرانییەوە. شێعەی سەفەوی ژن وەكوو خزمەتكاری ناو ماڵ و پێشكەش كەری خزمەتگوزاری جنسی بە پیاوەكەی دەناسێنێت. ئەو پێناسە لە هەموو كتێبە ئایینیەكانی شێعەی سەفەویدا، زۆر بە روونی هەیە. هەر بۆیە ژنی ئێرانی لە ماڵەوە بۆ خاوەنەكەی رازاوەترین ژن و بۆ دونیای دەرەوەش كەسێكی داپۆشراو و شاراوە لە ژێر چاشێو دایە. راستینەی ژن و ریشەداری ئەو لە كۆمەڵگای كۆن و سرووشتی ئێراندا، هێزێكی بەژنی ئێرانی بەخشیوە كە گوشارەكانی دەسەڵات و زیهنیەتی پیاو سالارانەی دینی رەسمی و نەریتەكان، كەسایەتی رووبەڕووی قەیرانی بەردەوام دەكات. هێزی ژن ئەوەندە لە چوارچێوەی نەریتە پاشڤەرۆەكان، دینە دەوڵەتییەكان و دەسەڵاتدا بەربەست دەكرێت كە لە بچووكترین دەرفەت دا گەورەترین هێز نیشان دەدات. بەشداری ژنان لە مەشرووتییەت و بەتایبەت لە شۆڕشی 57، ئەوەی بە روونی نیشان داوە. دەسەڵاتی پەهلەوی دەیهەویست بە ناوی مۆدێڕنیزمی ئەورووپایی، فەرهەنگی حەرەمخانە نەتەنیا لە دەربار و لە ماڵبات بەڵكوو بێنێتە ناو هەموو كۆمەڵگا. ئەگەر چی ژنان تا رادەیەك كەوتنە ناو برۆكراسی و چەند دامءدەزگایەكی رەسمیان پەیدا كرد، بەڵام لە لایەن پەهلەوییەكانەوە ژن وەكوو، ماسكی مۆدێڕن بوونی ئێران بەكار دەهات. ژنەكان ئەمجارە خزمەتگوزاری پیاوەكانی ناو برۆكراسی بوون. زۆربەی سیاسەتەكان لە سەر ژن بە رێگای ئەشرەفی پەهلەوی كە نموونەی ژن فرۆشی لە مێژووی ئێراندایە، بەڕێوە دەچوو. پێشكەوتنی شارنشینی لە لایەكی ترەوە شێوازی ژیانێ كە تێدا ژن خاوەن رۆڵێكی دیاریكەری ئابووری بوو، تێكدا و زۆربەی ژنانی لە كۆمەڵگای شاردا وەكوو ژنی ماڵەوە لە چوارچێوەی ماڵدا بەند كرد. لە سەردەمی مۆدێڕنیزم بۆ یەكەمجار بەو شيََوازە بەرفراوانە لە كۆمەڵگای ئێراندا، كاری ژن و پیاو جیاواز دەكراوە. هەر بۆیەش مۆدێڕنیزم و برۆكراسی، بە پێچەوانەی بانگەشەكان بۆتە هۆی دوورەپەرێز بوونی ژن لە كۆمەڵگادا. لە لایەكی ترەوە خوێندنی بەشێك لە ژنان بوو بە هۆی بەشدار بوونی گرووپێك لە ژنەكان لە سیاسەت و ئەدەبیاتدا. “فرووغ فەرۆخزاد” وەكوو شاعیر و “ئەشرەف دیهقان” وەكوو تێكۆشەرێكی چەپ، نەریت شكێنانی ئەو سەردەمە بوون. ئەگەر چی ژنان رۆڵێكی بەرچاویان لە شۆڕشی 57 دا هەبوو بەڵام هاتنە سەر دەسەڵاتی ویلایەتی فەقیه ئێرانی وەكوو زیندانێكی گەورەی ژنان لێكرد. روانگەكانی شێعەی موتەشەرعە لە سەر ژن بە شێوازێكی رەسمی لە هەموو شوێنێك پەیڕەو كرا و ژن وەكوو پتانسیەلی خرابی و بائەخلاقی رووبەڕووی هێرشێكی گەورە بووە. ویلایەتی فەقیه بە قوولأكردنەوەی كێشە جنسییەكان لە كۆمەڵگای ئێراندا، زەمینەی بۆ لێگەڕین و تەماحی جنسی لە سەر كەسایەتی ژن زیاد كردووە و پەرەی بە دیاردەیەكی وەكوو لەشفرۆشی و سیغەی ژنان داوە. بە هەزاران كچ كە لە قەیراندا دەژین بە هەڵاتن لە ماڵەوە دەكەونە ناو داوی باندە لەشفرۆشییەكان كە زۆربەیان لە لایەن كاربەدەستانی دەوڵەتەوە بەڕێوە دەبردرێن. لێگەڕینی ئازادی ژنان زۆر بە زانستەوە لە تێكۆشانێكی بە هێزی كۆمەلایەتی و سیاسی بەرەو بورژوازەكردن و لێگەڕینێكی فەردەی لە چوارچێوەی ئازادی جنسی و جل و بەرگدا كانالیزە دەكرێـت. نەبوونی تێكۆشانێكی بەهێزی ناسنامەیی، فیكری و سیاسی لە ناو ژناندا، مەیدانی بۆ ئەو سیاسەتانە كراوە هێشتۆتەوە. كۆماری ئیسلامی ئێران هەروەها دەیهەوێـت ژنی تایبەت بە دەسەڵاتی خۆی و تەسلیمكار ساز بكات. بەسیجی ژنان زۆر بە بەرفراوانی كاری لەسەر دەكرێـت. ژنانی بەسیجی، هەم لەبواری فیكری و هەم لە بواری كۆمەڵایەتی و تەنانەت لەبواری جەستەییشەوە دەبن بە ژنی پەرگال. لە راستیدا بەسیج كردنی ژنان یانێ دوور خستنەوەی ژنان لە نامووس و ئەو بەهایانەی كە كەسایەتی ژنی لەسەر دامەزراوە. دیاردەی بە جاسووس كردن و بەسیج كردنی ژنان، كاری تایبەتی لە سەر دەكرێـت. دەوڵەت گەیشتووە بەو ئەنجامە كە تێكشكاندن و تەسلمیگرتنی ژنی كورد تەسلیم گرتن و تێكشكاندنی هەموو گەلی كوردی بەدواوەیە. دەوڵەت ئەو ژن و كچانەی كە قەیران و كێشەی ماڵباتی و كۆمەڵایەتیان بۆ دەردەكەوێت، لە ناو دەزگای سیخوڕیدا وەكوو فاحیشە و لە دەرەوەش وەكوو سیخوڕ بەكار دەهێنێت. ئەو هەڵسووكەوتەی رژێم لە كوردستان رۆژبەڕۆژ روو لە زیاد بوون دەكات. هەروەها دەوڵەت هێرش لە سەر كۆمەڵگای كورد و ئاسمیلاسیۆنی فەرهەنگی هەرە زۆر لە سەر كچانی جەوانی كورد پێكدێنێت. كۆمەڵگای نەریتی كورد، كچە جەوانەكان تەنگاو دەكات و دەوڵەت بە قۆستنەوەی ئەو هەلە، كورد بوون وەكوو نەریتی بوون و دژەژن بوون نیشان دەدات و رێگای رزگاریش لە خۆ ئینكار كردن و چوونە ناو باوەشی فەرهەنگی سەردەستی ناوەندی فارس نیشان دەدات. هەر قوتابخانەیەكی كچانە لە كوردستان چەند مامۆستایەكی بێگانەی سەر بە دەوڵەتی لێیە كە ئەركیان تەنیا و تەنیا سووك كردنی ناسنامە و فەرهەنگی كورد لە بەر چاوی كچانی جەوانی كورد و راكێشكردنیان بۆ ناو فەرهەنگی سەردەست و دوابەدوای ئەویش تەسلیم كردن و پەیوەست كردنیان بە دەسەڵاتەوەیە. دەزگاكانی راگەیاندنیش لەو بوارەوە كاری پێویست دەكەن. كچانی خاوەن بۆچوون و هەڵوێستی سیاسی، زۆر بە توندی هەڵسووكەوتیان لەگەڵ دەكرێ و بۆ ئەوەی پێش لە سیاسی بوونی كچانی كورد بگیرێت، رێگای فەرهەنگی رۆژئاوایی و هەروەها دیاردەی وەكوو ئیعتیادیان بۆ دەكرێتەوە.

5ــ بواری نارەزایەتی : كۆمەڵگای ئێران بە گشتی كۆمەڵگایەكی ناكۆك لەگەڵ دەسەڵاتە. بە هۆی جیاوازی لە كاریگەری نەریتی دسەڵات لە فەرهەنگە جیاوازەكانی ناو ئێراندا، شێواز و رەنگی دژبەرایەتی جیاواز بووە. لەو كۆمەڵگایانەی كە رەنگی سرووشتی خۆیان تا رادەیەكی زۆر پاراستووە، نەریتی خوسرەوانی نەیتوانیوە كاریگەری زۆر بكات. هەر بۆیەش جوغرافیای پێكدادانی راستەوخۆ لەگەڵ ئەم دەسەڵاتە بووە. لە هەموان زیاتر هەرێمی زاگرۆس و گەلی ئەو هەرێمە بەتایبەت گەلی كورد، لە خۆڕاگرییەكی راستەوخۆ لە دژی ئەم چەشنە لە دەسەڵات دا بووە. ئەو دژبەرانەی راستەوخۆ لە دژی دەسەڵات شەڕیان كردووە، زۆربەی خۆیان لە هەرێمی زاگرۆس و ئەلبورز گرتۆتەوە. مەزدەكیەكان، خورەمدینەكان و ئیسماعیلیەكان و بەدەیان نموونەی لەو چەشنە هەیە. لە رۆژگاری ئەمڕۆش ئەم نەریتە كاریگەری لە سەر شێوازی نارەزایەتی لەم هەرێمەدا داناوە. فەرهەنگی راپەڕینی چەكدارانە، لە تاكەكەس و عەشیرەوە تێپەڕی پارتی سیاسی بووە. دەسەڵاتی ناوەندی بە شێوەیەكی زۆر دڕندانە لەگەڵ ئەم دژبەرایەتیانە هەڵسووكەوتی كردووە و جگە لە شەڕی چەكداری بە دەزگای پرۆپاگەندەیی و دینیەوە، هەوڵی داوە ئەو راپەڕینانە نە لەئەنجامی زوڵم و زۆری خۆی لە سەر گەل دا، بەڵكوو وەكوو ئەنجامی وەحشی بوون و سەركەش بوونی زاتی گەلی ئەم هەرێمە بەتایبەت گەلی كورد نیشان بدات. دیاردەی راوەستانی راستەوخۆ لە دژی دەسەڵات دیاردەیەكی زۆر نوێ نیە و مێژووی ئێران پڕە لەم چەشنە راپەڕینانەی گەلی زاگرۆس. جێگای سەرنجە كە ئەم شێوازی دژبەرییە، زۆرتر لە كاتی دەسەڵاتە ناوەندی و خوسرەوانییەكان روویداوە، نە لە كاتی دەسەڵاتی نامەركەزی. چوونكە پێوەندی گەلی كورد بە دەسەڵاتی خوسرەوانییەوە، پێوەندی داگیركراو و داگیركەر، پێوەندی كوێلەدار و گەلێكە كە نایهەوێ ببێت بە كوێلە، بووە. لە راستیدا هیچ قۆناخێكی خوسرەوانی بێ ئەم چەشنە دژبەرایەتییە نەبووە. لە داریووشەوە تاكوو كۆماری ئیسلامی، ئەم رەوتە هەر بەردەوام بووە. كوشتاری بە هەزاران مادی، بەو پێیە بووە. شانامەی فردۆسی بە بەرفراوانی باس لە شەڕی نۆشیرەوانی ساسانی لە دژی كوردەكان دەكات. دەسەڵات هەمیشە ویستوویەتی گەلی كورد بە شێوازی زاتی سەركەش، نامەدەنی و كێویلكە نیشان بدات و لە ناو بردن و حوكمداری لە سەر ئەو بە ئەركێكی سەرەكی دەسەڵات دابنێت. فردۆسی دەڵێت كە كوردەكان لە نەسلی ئەو گەنجانەن كە لە دەستی زەحاك هەڵاتن و بە شێوازێكی هوڤانە لە شاخەكان دەژیان. هەر بۆیەش كورد هەمیشە دژی ئاوەدانییە و وێرانگەر و خرابكارە. كوردەكان ئەو یأجووج و مأجووجەن كە دەسەڵاتەكان پێویستە دیواریان لە دەوریدا ساز بكەن. ئەم روانگەیە كە لە رۆژگاری ئەمڕۆدا وەكوو روانگەی ئاسایشی بەناو دەكرێت، زۆر بە توندی بەردەوامە و یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی ولاتی ئێرانە. لە لایەكەوە دەوڵەت هەوڵی بەربەست ساز كردن، دیوار دانان و رەوایی پێدان بە سەركوتی بزووتنەوە كوردییەكان داوە و لەلایەكی تریش كوردەكان بۆخۆشیان تێكۆشانیان تەنیا لە لابردن و یا كەم كردنی زوڵم لە هەرێمی خۆیان داوە. لە راستیدا كوردەكان هیچكات لە ئێراندا، ناسنامە و ناوەڕۆكی دەسەڵاتیان نەناسیوە و بۆ چارەسەری بنەڕەتی مەسەلەكە تێنەكۆشیون. تێكۆشانی كوردەكان ئەگەر چی هەمیشە رەوا بووە، بەڵام هیچكات لە تایبەتمەندی كاردانەوە تێپەڕ نەبووە. ئەم شێوازە لە تێكۆشان لە سەردەمی مۆدێڕن واتە دەوڵەت ــ نەتەوە و ویلایەتی موتلەقەی فەقیه كە جارێكی تر رووحیان وەبەر دەسەڵاتی خوسرەوانی نایەوە، دیسان گرژ بووە، بەڵام تایبەتمەندێ نەریتییەكانی خۆی هەر پاراست. هەر بۆیەش راپەڕینی كوردەكان لە سەردەمی مۆدێڕن لە بزووتنەوەی چەكداری ئۆتۆنۆم خواز تێپەڕ نەبوو. كوردەكان ئەگەر چی هەندێك وتاری سیاسی نوێیان خستبۆ ناو بەرنامەی سیاسی خۆیانەوە بەڵام لە راستیدا و لە كرداردا هیچ كات تێكۆشانێكی قووڵ و بن‌چینەیی بۆ تێكدانی ئەو نەریت و زیهنیەتە خوسرەوانییە كە بە درێژایی ساڵانە پێوەندی كورد و ناوەندی وەكوو پێوەندی راپەڕیو و سەركوتكار لێكردووە، ئەنجام نەداوە. لێرەدا پێویستە ئاماژە بە دوو بابەت بكرێت. یەكەم ئازادی كوردەكان پەیوەستە بە گۆرانی تەواو لە زیهنیەتی دەسەڵات، سیاسەت و تێپەڕ بوونی یەكجارەكی چەمكی خوسرەوانی لە ناو دەوڵەتدا. ئەوە هاوكات بە واتای ئازادی هەموو ئێرانییەكان لە سەرەتانێكی كۆنە. ئەوە لە لایەكی تریشەوە بەواتای ئەوە دێـت كە كوردەكان پێویستە وەكوو بەشێك لە تێكۆشانی دیمۆكراتیكی گشتی ئێران سەر لە نوێ خۆیان بە رێكخستن بكەن و بە پێی دژواری هەل و مەرجیان و رۆڵێكی كە لە فەرهەنگ و كۆمەڵگای ئێراندا هەیانە، میسیۆنی پێشەنگایەتی ئەو هەڵگرن. بابەتی تر ئەوەیە كە تێكۆشانی كوردەكان ناتوانرێ بەتەواوی بە شێواز و رەنگی بزووتنەوە ناوەندییەكان بەڕێوە بچێت. ئەو بۆچوونانەی كە دەبێژێت تێكۆشانی دیمۆكراتیكی گەلی كورد پێویستە تێكۆشانێكی سەداسەد سڤیل و پاسیڤ بێت، راست نیە. ئەگەر چی بەرفراوان نەبوون و بنەڕەتی نەبوونی تێكۆشانی كوردەكان جێگای رەخنەیە، بەڵام ئەو راستیەش هەیە كە خۆڕاگری چەكداری كوردەكان هەم بۆ پاراستنی كوردەكان بۆخۆیان و هەم بۆ مانەوەی دەنگی ئازادیخوازی لە بەرامبەر داگیركاری خوسرەوانی لە ئێراندا رۆڵێكی گرینگی بینیوە. دەسەڵاتی خوسرەوانی دەسەڵاتێكی سەربازی و سەركوتكەری بەهێزە و ئەو سەركوتكارییەی لە هەر كەس زیاتر لە دژی گەلی كورد بەكار هێناوە. هەربۆیەش خۆ پاراستن و هەبوونی ئیرادەیەكی چەكداری، پێویستە هیچ كات رەوابوونی نەچێتە بەر پرسەوە. دەبێت كە كەسانێك لە شوێنی تری ئێرانەوە باوەڕیان بە پاراستنی رەوا نەبێت و شێوازێكی تر لە تێكۆشان پەسەند بكەن، بەڵام هیچ كەس بۆی نیە كە مافی خۆپاراستنی میللەتێك و لە سەر پێ مانەوەی ئیرادەی ئازادیخوازی ناڕەوا بناسێنێت. شێوازی سەرهەڵدان، كاردانەوەی جگە لە كوردەكان لە ناو بەلووچەكان و تا رادەیەك لە ناو توركمانەكانیشدا هەیە.

لە ناوەند و ئەو شوێنانەی كە كاریگەری دەسەڵات لە سەر كۆمەڵگا زۆرترە، شێوازی دژایەتی جیاوازترە. لە ناوەنددا دژایەتییەكی كە بە گشتی پەرگال بباتە بن پرسیارەوە، رووبەڕووی كاردانەوەی زۆر توند هاتووە. لەبەر ئەوەی هەل و مەرجی خۆڕاگریكی گونجاو لە ئارادا نەبووە، ئەم جۆرە بزووتنەوانە زۆر زۆر بە شاراوەیی ماونەتەوە. هێرشی گران لە دژی ئەوانە و ئەو ئانتی پرۆپاگەندە بەهێزەی پەرگال لە دژی ئەوان، بۆتە هۆی كەم بوونی ئەم شێوازە لە خۆڕاگرییە. دژایەتی لە ناوەند زۆرتر لە سەر بنەمای گۆرانی بەشێك لە پەرگال كاری كردووە. بۆ وێنە بزووتنەوەی مانی زۆرتر لە سەر بنەمای گۆڕانكاری لە دینی رەسمی و كەم كردنەوەی دەستڕۆیی مووبەدەكان بوو. بە پێی وابەستە بوونی لایەنە جیاوازەكانی دەسەڵات لە چوارچێوەیەك بەناوی دەربار دا، ئەم شێوازە لە دژبەرایەتیش رووبەڕووی كاردانەوەی توند هاتووە. بەشە جیاوازەكانی پەرگال كاتێك دەبینن لە شەڕی ناوخۆی دسەڵاتدا لایەنێك لە لاواز كردنی لایەنێكی تر دا، نەریت و جەوهەری دەسەڵاتەكە دەخاتە مەترسییەوە، یەكتر دەگرن و ئەسلی دەسەڵات دەپارێزن. بۆ وێنە كاتێك هۆرمۆز دەیهەوێ بە رێگای دینی مانییەوە دەستڕۆیی مووبەدەكان كەم بكاتەوە، هەموو لایەنەكانی تری دەربار بەیەكەوە لە ناوی دەبەن. ئەم چەشنە هەڵسووكەوتە لە دەسەڵاتی خوسرەوانی ئێرانیدا دیاردەیەكی زۆر زۆر بەرچاوە. كاتێك دەسەڵات هەبووونی خۆی لە پاراستنی ئەسل و نەریتی دەسەڵات و ئەو ئۆرگانانەدا دەبینێ كە كۆڵەكەی دەسەڵاتن، هەوڵدان بۆ بەهرەمەندی و كەڵك وەرگرتن لە كێشەكانی ناوخۆی دەسەڵات لەم كاناڵی دەسەڵاتەوە، ساز كردنی گۆڕانكاری زەحمەت و مەترسیدار دەكات. سەر نەكەوتنی بە دەیان نموونە لەو گۆڕانكاری خوازانەی كە ویستوویانە پەرگال لەناوەوە بگۆڕن، ئەم راستییە نیشاندەدات. رژێمەكان گۆڕاون بەڵام نەریتەكە بەردەوام بووە. لە راستیدا ئەوەی كە گرینگە گۆرانی نەریت و زیهنیەتە. شتێك كە دژایەتی كردن لە بەرامبەری، گەورەترین تاوان دەبینرێت. ئەو كەسانەی كە ویستوویانە كۆڵەكەكانی نەریتی خوسرەوانی بگۆڕن هەموو دەسەڵاتەكانی دواتری ئەو نەریتە، ئەوێان وەكوو دوژمنی هاوبەشی خۆیان بینیوە. ئەو نەفرەتەی كە “نیزامولمولك” لە كتابی “سیاسەتنامە” دا لە كاتی باس كردن لە مەزدەك بەیانی دەكات، لەوەوە سەرچاوە دەگرێت. ئەگەر تۆ دژبەرایەتییەك بیت كە هەبوونی دەزگای خوسرەوانی و هەروەها ئایدیۆلۆژی رەسمی و كاریگەری ئەوانت قەبووڵ بێت و تەنیا گفتءگۆت لەسەر چۆنیەتی بەشداری بوونی هێزەكان لە ناو خۆی دەسەڵاتدا بێت، پەرگال تا رادەیەكی زۆر توڵەرانسی بۆ تۆ دەبیـَت. بۆ وێنە دەسەڵاتی پەهلەوی بزووتنەوە چەپەكانی لە كوشتارێكی هۆڤانە تێپەڕ دەكرد، لە كاتێكدا كە میللی گەراكان تەنیا باسیان لە كاریگەرییەكی زۆرتری قانوون و گۆڕانكاری لە هەندێك بواری برۆكراسیدا هەبوو، سزای هەرە زۆر بۆ ئەوان دوو یا سێ ساڵ زیندان بوو. ئەو نزیك بوونە لە كۆماری ئیسلامیشدا، هەر بەردەوام بوو. تووڕەیی دەوڵەت لە بەرامبەر بزووتنەوەی چەپ و بزووتنەوەی گەلان، نیشانی دەدا لەگەڵ تۆلێرانسێكی(هاودەنگی بەگوێرەی بەرژەوەندی) كە بۆ میللی ــ مەزهەبیەكان هەیبوو، بەراوەرد ناكرێت. سەركوتكاری گەورەی پەرگالی دەسەڵات، وای كردووە كە موخالیفەتی ناوگەل كە زۆر جار گۆڕانكاری بن‌چیینەییان دەوێ و هەل و مەرجی رێكخستن بوونیان كەمترە، موخالیفەتی خۆیان لە زاری ئەو دژبەرایەتییەوە بەیان بكەن كە باس لە گۆڕانی بن‌چینەیی ناكات. زۆربەی موخالیفەتی ناو گەل كە بە تایبەت پەرگالی باوەڕی رەسمی دەبنە بن پرسەوە، ناتوانن راستەوخۆ هەڵسووكەوت بكەن و ئەو نەریتەی كە لە خۆڕاگری شێعەی عەلەوی بەناو “تەقیە” بۆیان ماوەتەوە بەكاری دەهێنن. كۆمەڵگا و هێزی موخالیفەتی ناو ئەو لە لایەن دەسەڵاتەوە، زۆر بە گرانی چاوترسێن كراوە و بچووك ماوەتەوە. هەل و مەرجی دەسپۆتیزمی حاكیم وادەكات كە ریكخستنی سیاسی بەو شێوازەی كە بتوانێ، زۆر رێك و پێك گەل تەڤگەر بكات، زۆر پێش نەكەوێت. لە لایەكی تریشەوە كاریگەری نەرێنی دەسەڵات لە سەر كەسایەتی ئێرانی بواری بە رێكخستن كردن و ئیرادە پێدانی بەرتەسك كردووە. دژبەرایەتی، كاتێكی دەسەڵات لاواز و یا بەرەو رووخان ببینێ، حەرەكەت دەكات. هەر بۆیە مێژووی سیاسەت لە ئێراندا پڕە لە قۆناخی ئیستیقرار كە بە دیكتاتۆرییەتێكی بە هێز سازبوو و قۆناخی دەرەكەوتنی دژبەرایەتی كە لە كاتی قەیران و زەعیف بوونی دەسەڵاتدا دەركەوتووە. هەر بۆیە كاتێ تێكۆشانی دژایەتی لە ئەدەبیاتی رەسمی سیاسیدا وەكوو كاتی نائارامی و هەرجءمەرج بەناو دەكرێت و هەبوونی ئەو موخالیفەتە و دەركەوتنی قۆناخێكی وەهاش بە لاواز بوون، بائیرادە بوون، ترسەنۆك بوون و بادەسەڵات بوونی خوسرەوەوە دەبەسترێتەوە. واتە لەو وتارەدا زەعیف بوونی فەرەهی ئیزەدی لە كەسایەتی خوسرەو دا مەودا دەدا بە هەبوونی موخالیفەت. هەر بۆیەش لە نەتیجەی دژبەرایەتیش دا پێویستە خوسرەوێكی فەرەهمەندی بەهێزتر دەركەوێت. لە شانامەی فردۆسیدا، كاوەی ئاسنگەر دوای لابردنی زەحاك، فەرەیدوون دێنێتە سەر دەسەڵات كە لە توخمی خوسرەوكانە. خوسرەو ـ راپەڕین ـ خوسەروێكی تر چەرخەیەكی سیاسی لە ئێراندایە كە بەردەوام بوونی ئەو نیشاندەری كاریگەری نەریتی دەسەڵات لە سەر موخالیفەتە. لە كاتێكدا لە زاگرۆس كاوە، زەحاك دەرووخێنێ و ئازادی بۆ گەل دێنێ، لەو میتۆلۆژییەوە لە ناوەندەوە فەرەیدوونێكی تر دێت. دین و باوەڕی رەسمی كاریگەری زۆری لە سەر شێوازی دژایەتی لە ئێراندا هەیە. جەوهەرەی دینی رەسمی لە سەر بنەمای رەوایی دان و پیرۆز كردنی فەرەهمەندی دسەڵاتە. هەر بۆیە بە هەر جۆرێك كاریگەری وەرگرتن لە دینی رەسمی دێتە واتەی ژیانەوەی نەریتی سیاسی دەسەڵات، لە قۆناخێكی تر دا و هەر بە دەستی دژبەران. گەل بۆ خۆی لەو بوارەوە، زۆر بە گومانەوە هەڵسووكەوت لەگەڵ دژایەتی دەكات. زۆر جار گەلی ئێران ئاشكرا دژبەری بەوە تاوانبار كردووە كە تەنیا ناوی خوسرەوەكان دەگۆڕێت. لەلایەكی ترەوە دژایەتی كردن لەگەل نەریتی خوسرەو لە لایەن دینی رەسمی، دژایەتی لەگەڵ دین و ئەخلاق بەناو كراوە. مانی، مەزدەك، ئیسماعیلیەكان، خورەمدینەكان و زۆرینەی دژایەتییەكان لەلایەن دینی رەسمی دەسەڵاتەوە بە بارەوشتی و بائەخلاقی و بڵاو كردنی فەرهەنگی دژی كۆمەڵگا تاوانبار كراوە. ئەو جۆرە پرۆپاگەندانە كاریگەری لە سەر كۆمەڵگا هەبووە. كاریگەری ئەو پرۆپاگەندانە لە كۆمەڵگای ناوەندی ئێراندا زۆر زۆرتر لە پەراوێزە. ئەم جۆرە پرۆپاگەندەیە بەتایبەت لە دژی بزووتنەوەی چەپ كاریگەر بووە. دینی رەسمی وەكوو میكانیزمی ئانتی پرۆپاگەندە و رەشكردنی دژبەرەكان بەكار هاتووە. میكانیزمی سەربازی و رەش كردن و بەكارهێنانی بەكرێگیراوانی ناو كۆمەڵگا لە دژی دژبەرەكان وای كردووە كە كۆمەڵگای ئێران هەتاكوو ئێستاش لە بەرامبەر دەسەڵات بەشێوازێك تەقیە بكات.

لە پێوەندی پەرگالی رۆژئاوایی لەگەڵ ئێراندا نەریتی دژبەری، شێواز و رێبازی نوێشی پێوە زیاد بوو. ئەو دژبەرایەتیانە كە زۆربەیان لە سەدەی نۆزەدەوە هاتنە ئاراوە ئەمانەن:

1 ــ دژایەتی چینی ناوینی نەریتی بە رێبەرایەتی رووحانیەت: رووحانیەتی شێعەی سەفەوی، لە دوای هاتنی سەفەوییەكان بەرەبەرە خۆی رێكخست. مەلا شێعەكان لە دەرباری سەفەوییەكاندا بەشێك لە دەسەڵات بوون و ئەگەر چی بە شێوازی ئەمڕۆیی بە سازی نەببوون بەڵام خاوەن هێزێكی زۆر بوون و تەنانەت شای سەفەوی زۆر جار خۆی وەكوو لاساییكەرەوە(مقلد)ی ئەوان دەناسی و لە پشت سەری ئەوان نوێژی دەكرد. حوكوومەتە نامەركەزییەكانی دوای سەفەوییەكان ئەگەر چی شێعە بوون بەڵام رووحانییەت راستەوخۆ لە ناو دەسەڵاتی ئەواندا نەبوو، بەڵكوو لە پەنای دەسەڵات بوو و پێوەندییەكی باشی لەگەڵ دەسەڵات هەبوو. دوابەدوای هاتنی بازرگانی بەرفراوانی ئەورووپی لە سەردەمی ناسرەدین شاوە و مەترسی ساز بوون بۆ چینی بازاری نەریتی و هەروەها كاریگەری دەوڵەتە رۆژئاواییەكان لەسەر دەسەڵاتی قاجارەكان، مەلاكان بە ناوزەدكردنی پاشایەكانی قاجار وەكوو باكفایەت و بادەسەڵات، خوازیاری لا بردنی دەستڕۆیی و تیجارەتی ئەورووپیەكان بوون. لەسەر ئەو بنەمایەش رووحانیەت وەكوو پێشەنگی چینی ناوینی نەریتی بوو بە هێزێكی دژبەر. رووحانیەكان بەو كاریگەرییەی لەسەر گەل هەیانبوو، چالاكی پرۆتێستۆیی(شەرمەزار كردنی) گەورەیان ئەنجام دا و دەوڵەتیان بە چۆك داهێنا. لەوانە مرۆڤ دەتوانێت بە مەسەلەی “تەحریمی تەنباكوو” ئیشارە بكات. مەلاكان شێوازێكیان بە ناوی “تحسن” واتە “بەست نشینی” هێنا كە گەل بە شێوازێكی پرۆتێستۆیی لە شوێنێك كۆ دەبووە و كار و ژیانیان رادەوەستاند. بەشداری رۆشنبیرانی نوێخواز لەو چالاكیانەدا، بوو بە هۆی ئەوەی كە هەندێك داخوازی نوێ وەكوو قانوون، عەداڵەتخانە واتە دادگا و لە ئەنجامدا مەشرووتییەت ببێت بە دروشمی ئەم بزووتنەوانە. رووحانیەت هیچكاتێك لایەنگری لاچوونی دەسەڵاتی شاهەنشاهی بە گشتی نەبووە. لە ساڵی 1342 بەدواوە بە رێبەرایەتی خومەینی وتاری لابردنی شا و دەسەڵاتداری راستەوخۆی رووحانیەت هاتە ئاراوە. رووحانیەت بە بەشداری لە مەشرووتییەت هەوڵی ئەوەی دەدا كە لە پەرگالێك دا كە دەسەڵاتی شا سنووردار دەبێت لە رێگای ئەندامێتییەكی بەرفراوان لە مەجلیسی شوورای میللی لە دەسەڵاتدا رۆڵی سەرەكی ببینن. دوابەدوای سەركەوتنی مەشرووتییەت كاتێك چینی رۆشنبیری نوێخواز باسیان لە قانوونی نوێ بە جێگای شەرع و هەروەها ساز بوونی دادگای نوێ و ئەستاندنی هێزی دادوەری لە دەست مەلاكان كرد، لە نێوان مەلاكان و رۆشنبیران شەڕی گەورە ساز بوو. دەسەڵاتەكان زۆر جار ئەم شەرَەیان بۆ باواتا كردنی قانوون و دژەئیسلام نیشاندانی دەستووری بن‌چینەیی بەكار هێنا. لە سەردەمی دوای كودەتای 1299 كاتێك رەزاخان پێشنیاری دامەزراندنی كۆماری كرد، دژبەری هەرە سەرەكی ئەو لە مەجلیسدا مەلاكان بوون. دوا بەدوای هاتنی سەر دەسەڵاتی رەزاشا و دەسپێكردنی ئیسلاحاتی(چاكسازی) رەزاخانی، مەلاكان لە لایەن دەوڵەتەوە سەركوت كران و لە دەسەڵات دوور خرانەوە. دوای تەبعیدی رەزاخان هەتا كودەتای 1332 كە جارێكی تر دیكتاتۆرییەتێكی گران دادەمەزراوە، مەلاكان جارێكی تر هاتنەوە مەیدانی سیاسەت. ئەوان لە لایەك دژایەتی هێزە چەپەكانیان دەكرد و لاواز كردنی حیزبی توودەیان بە ئەركی سەرەكی خۆیان دەزانی و لەو بوارەوە خاڵی هاوبەشیان هەم لەگەڵ شا، هەم لەگەڵ ئینگلیسەكان و هەم لەگەڵ ئامریكاییەكان هەبوو. لەلایەكی تریشەوە لە میللی كردنی نەوت دا لەگەڵ میللییەكان لە هاوكاریدا بوون و لە جەبهەی میللی دا جێگایان هەبوو. مەلاكان دواتر لە جەبهەی میللی دابڕان و بوونە هۆكارێكی سەرەكی تێكشكاندنی “موسەدیق”(مصدق). بەشێك لەوان دواتر بە ساز كردنی نیهزەتی ئازادی واتە میللی مەزهەبییەكان رۆڵیان هەبوو. مەلاكان هاوكات لەو سەردەمەدا گرووپی چەكداری شاراوەیان بەڕێوە دەبرد. كوشتنی چەندین كەسایەتی بەرزی دەربار لە لایەن ئەوانەوە، میللی كردنی نەوتی خێراتر كرد. فیداییانی ئیسلام ئەو گرووپە چەكدارییە بوون كە راستەوخۆ و زۆر شاراوە پێوەندیان لەگەل موجتەهیدەكان هەبوو. دوابەدوای كودەتای 1332 دامەزراندنی دیكتاتۆرییەكی نوێتر، دەسەڵاتی شا بە تۆلەرانسێكی زۆرەوە لەگەڵ مەلاكان هەڵسووكەوتی دەكرد. ئەو كاتە رووحانیەت لە سێ بەشەوە پێك دەهات. بەشێك كە بەناوی نەهزەتی ئازادی و لەچوارچێوەی مەشرووتییەت دا و لەگەڵ چەندین رووناكبیری مەزهەبی و لیبەراڵ كاریان دەكرد كە یەكێك لەوانە “ئایەتوللا تاڵەقانی” بوو. گرووپی دووهەم ئەو موجتەهیدانە بوون كە راستەۆخۆ دەستێوەردانی سیاسەتیان نەدەكرد و لە مەسافەیەكی دیاریكراو لەگەڵ دەوڵەتی شا دا دەمانەوە. “ئایەتوللا برووجێردی” لەوانە بوو. دەستەی سێهەم، ئەو مەلایانە بوون كە لایەنگری شۆڕشی ئیسلامی و هەڵوێستی رادیكاڵ بوون لە بەرامبەر دەوڵەتی شا كە هاوپەمانی ئیسرائیل بوو. سەركەشی ئەوانە “رووحوللا خومەینی” بوو. دەستەی دووهەم، بە مردنی ئایەتۆلا برووجێردی و پڕ كردنی جێگای ئەو لە لایەن خومەینییەوە، بە پراكتیكی كەوتنە ناو مەیدانی سیاسەتی ئێرانەوە. خومەینی كە دامەزرێنەری تیۆری حوكمداری راستەوخۆی مەلاكان بوو، لە هەموو قۆناخەكانی تێكۆشان لە دژی شا دا زۆر باسی لەو بۆچوونە كۆنەی خۆی نەدەكرد و بزووتنەوەی توندڕەوی ئیسلامی قۆناخ بە قۆناخ كرد بە ناوەندی تێكۆشان لە دژی شا و رۆڵی رێبەرایەتی ئەو تێكۆشانەشی گرتە ئەستۆ. لایەنی توندڕەو لە دژایەتی لەگەڵ شۆڕشی سپی شا و میللەت هاتە مەیدانەوە و لە سالی 1342 بە دواوە و هەتا رووخانی شا بە ئەكتیڤی رۆڵی بینی. دژبەرایەتی چینی ناوینی نەریتی لەگەڵ شا و هەروەها نارازی بوونی گەل لە مۆدێڕنیزمی رۆژئاوایی پەهلەوییەكان و دابڕانی ئێران لە جێهانی ئیسلام و دۆستایەتی لەگەڵ ئیسرائیل، بوو بە هۆی بەهێزتر بوونی وتاری دینی لەناو گەلدا و ئەوەش رۆڵی پێشەنگایەتی رووحانیەتی بەرزتر دەكردەوە. لەلایەكی ترەوە شێوازی رێكخستنكردنی ئیسلامییەكان زۆر بەرفراوان بوو. مەلای هەموو مزگەوتە شێعەكانی سەرانسەری ئێران گرێدراوی سازی رووحانیەت بوون و ئەوەش وای دەكرد كە زۆرینەی مزگەوتەكان وەكوو بنكەی رێكخستنی ئەوانی لێبێت. لە لایەكی تریشەوە گرووپە ئیسلامییەكان و ئەو خوێندەوانانەی كە لایەنگری رووحانیەت نەبوون و بەڵام تەشەیوعیان وەكوو خاڵی سەرەكی ناسنامەیی ئێران دەدیت، بە تێكۆشانی ئەوانەوە پەیوەست بوون. بەم شێوەیە رووحانیەت لە تێكۆشان لە دژی شا دا گەورەترین رۆڵیان بینی. رووحانیەت دوای مردنی خومەینی لە ئەنجامی پاوان كردنی دەسەڵات لە لایەن بەشێك لەوانەوە و هەروەها بەهۆی پێشكەوتنی چینێكی بازرگانی نوێتر بوو بە دوو دەستە و بەشێك لەوان لە بەشی لیبەراڵتر و ریفۆرمخواز جێیان گرت. ئەم بەشە ئێستاكە، ناكۆك لەگەڵ ئەو ویلایەتە فەقیهە لێكدەدەنەوە كە خومەینی باسی لێوە كردووە. ئەم مەلایانە ئەمڕۆكە لە دژایەتی ناوخۆی پەرگالدا رۆڵی بەرچاویان هەیە. هەندێك لەوانە كە بەتەواوی لە پەرگال وەدەرنراون، بە وتارێكی رادیكاڵتر پەرگال رەخنە دەكەن و لە بواری مەعنەوییەوە كاریگەرییان لە سەر دژایەتی و لەناو بردنی رەوابوونی ویلایەتی فەقیه هەیە. “ئایەتوللا” مونتەزیری پێشەنگی ئەوانە بوو.

2ــ ئەحزاب: حیزب بەو شێوازەی كە لە دونیای ئەمڕۆكە دا هەیە، بۆ یەكەم جار بناخەكەی لە سەردەمی مەشرووتییەت و بە شێوازی كومیتە و ئەنجومەن دامەزرا. ئەو كۆمیتانە لە سێ رێچكەی سەرەكی پێكدەهاتن: یەكەم خەتی چەپ كە خوازیاری گۆڕانكاری رادیكاڵ لە پەرگالی دەسەڵات و كۆمەڵگا دابوو. ئەوانە زۆربەیان ئازەری بوون و بە هۆی پێوەندی لەگەڵ باكوو و هەروەها رووسیە كە لەكاتی شۆڕش دا بوو، چەپگەرایی تێیاندا پێش كەوتبوو. حیزبی “ئیجتماعیونی عامیون” یەكەمین پارتی چەپ بوو كە دواتر ناوی بە پارتی سوسیال دیمۆكرات گۆڕدرا. ئەوانە لەگەڵ میللیگەراكان پێكەوە لایەنی ئازادیخواز و یان لیبەرالی مەجلیسی ئەو كاتەی ئێرانیان ساز دەكرد و هەم لە دژی شا و هەم لە دژی راستگەرا نەریتیەكان رادەوەستان. چەپەكان دواتر لەقی كۆمۆنیستیان(فرقەی كمونیست) دامەزراند. لەقی كۆمۆنیست، دوابەدوای هاتنە سەر دەسەڵاتی رەزاشا، بە توندی سەركوت كران. جیلێكی تر لە چەپەكان لە 1316 لە رێگای خواندەوانێكی ئێرانی كە لە ئەورووپا خوێندبووی و كتێبە ماركسیستەكان و كۆمۆنیستەكانی رووسیەی وەردەگێڕاوە، ساز بوو. ئەوان كە بە 53 كەس دەناسرێن لە لایەن دەوڵەتەوە گیران و دوابەدوای لاچوونی رەزا شا و ئازاد بوونیان لە ساڵی 1320 حیزبی توودەیان ساز كرد. حیزبی توودە لە مێژووی ئێراندا گەورەترین و بەكاریگەرترین حیزبی چەپ بووە. لەمەو بەدوا هەموو ئەو حیزبانەی كە رەنگی چەپیان هەیە، بە جۆرێك بە رێچكە و نەریتی حیزبی توودەوە بەسران و هەمان كێشەكانیشیان تێدا دوپات بۆتەوە. حیزبی توودە وەكوو دووهەم نەسلی چەپ لە ئێران زۆرتر لە فارسەكان پێكدەهات و چەند كێشەی سەرەكی هەبوو:

یەكەم، حیزبی توودە بەرنامەیەكی ئەوتۆی بۆ گەلانی ئێران نەبوو. هەر بۆیەش ئەو توودەییانەی كە دەیانویست بە جۆرێك لە هەرێمی خۆشیان كاربكەن دواتر لەو حیزبە دابڕان. ئەگەر چی توودەییەكان لە رواڵەت دا دواتر باسی مافی گەلانیان كرد بەڵام ئەوە تەنیا لە نووسراوەكاندا مایەوە و فەرهەنگی ناوەندی سەردەست بەسەر ئەو حیزبەدا زاڵ بوو. لە راستیدا نەتەنیا توودە، بەڵكوو چەپ بەگشتی لە ئێران هیچكاتێك بەتەواوی لە ناسیۆنالیزمی ئێرانی دانەبڕا و زۆر جار بە ئاشكراش بە سووكایەتی كردن بە فەرهەنگی گەلانی تر هەرجۆرە داكۆكییەكی لە مافی فەرهەنگی و نەتەوەیی گەلانیان وەكوو پاشڤەڕووی بەناو كرد. لەقی دیمۆكراتی ئازەربایەجان و حیزبی دیمۆكراتی ئێران لە توودە دابرابوون.

دووهەم، حیزبی توودە خۆی بە نوێنەری پاراستنی بەرژەوەندییەكانی سۆڤیەت لە ئێراندا دەبینی و ئیستراتیژی و كاری خۆی لە سەر ئەو بنەمایە دادەمەزراند. هەر بۆیەش لەو كاتانەدا كە سۆڤیەت و دەوڵەتی ئێران لێك نیزیك دەبوونەوە، لەو حیزبەدا قەیران ساز دەبوو. نزیك بوونی بەرژەوەندی خوازانەی سۆڤیەت لە چەپ لە ئێراندا و دۆستایەتی ئەو دەوڵەتە لەگەڵ شا بووە هۆی ئەوەی كە چەند جار لە توودەدا لەت بوون ساز ببێت. دەوڵەتی پەهلەوەی بە تاوانبار كردنی توودەییەكان بە جاسووسی بۆ سۆڤیەت زۆر بە توندی سەركوتی دەكردن. كۆماری ئێسلامیش دوا بە دوای دامەزرانی هەر بەم بیانۆوە هەموو سەرۆكەكانی توودەی خستە زیندان و ئەو پارتیەشی داخست.

سێهەم، حیزبی توودە بە پێی تیۆری ماركسیستەكانی سۆڤیەتی خۆی بە نوێنەری چینی كرێكاری شاری دادەنا و لەو بوارەوە رێكخستنی دەكرد. توودەییەكان زۆرتر بە دوو چینی خوێندەوان و كرێكاری شارەكان بەرێكخستن ببوون. ئەگەر چی لەو بوارەشەوە سەركەوتووانە هەڵسووكەوتیان دەكرد بەڵام بە هۆی لە بەر چاو نەگرتنی راستینەكانی كۆمەڵگای ئێران و هەوڵ نەدان بۆ كاریگەر بوون لە سەر بەشی نەریتی كۆمەڵگاش، ئانتی پرۆپاگەندەكانی دەوڵەت و مەلاكان و میللیگەراكان لە دژی ئەوان لەسەر گەل كاریگەری دانا. توودە نەیتوانی زۆر بە بەرفراوانی لە ناو كۆمەڵگا ریشە داكوتێ و لە نەتیجەی هێرشی دەوڵەت تێكشكا.

چوارەم، سەركردایەتی توودە زۆر بە ئیرادە هەڵسووكەوتی نەدەكرد و سەرەڕای ئەوەی كە بەشی چەكداری هەبوو، بەشێك لە ئەفسەرانی ئەرتەش سەر بە توودە بوون بەڵام لە كاتی كودەتای 1332 توودە ئەو هێزەی خۆی بەكار نەهێنا و زەربەی وێكەوت. توودەییەكان نەیانتوانی خۆیان و لایەنگرانیان و كۆمەڵگا لە بەرامەبەر هێرەشەكانیان دا بپارێزن.

پێنجەم، كێشەی سەرەكی توودە لە رێبەرایەتی ئەو دابوو. رێبەرایەتی توودە فەرهەنگێكی پاوانخوازی و بەرچاو تەنگیان تێدا زاڵ بوو و لە ناو خۆی حیزب دا شەڕی دەسەڵات و یەكتر لە مەیدان بەدەر كردنیان بەڕێوە دەبرد. توودە خۆی وەك تەنیا حیزبی مەیدانی سیاسەتی چەپ لە ئێراندا دەدیت و دەیویست هەر رێكخستنێكی تر لەو مەیدانەدا وەدەر نێت. ئەو فەرهەنگە بەرچاو تەنگییەی حیزبی توودە و رێبەرایەتییەكەی، دواتر تێپەڕی هەموو ئەو حیزبانە بوو كە لە بەشی چەپ دا سیاسەتیان دەكرد و بە جۆرێك بە رێچكەی توودە دا دەرۆیشتن. لەت بوون، بەشێكی بەردەوامی حیزبە چەپەكان لە ئێراندایە كە لە فەرهەنگی توودەوە سەرچاوە دەگرێت.

شەشەم، توودە حیزبێك بوو كە دەیویست بە هەر شێوازێك بێت، بگات بە دەسەڵات. یان لە ناو دەسەڵاتدا خۆی بە جێی بكات. هەربۆیەش زۆر جار بنەما ئایدیۆلۆژیكەكانی دەبوون بە فیدای پراگماتیزمێكی سیاسی و پێوەندییەكانیان نهێنی و ئاشكراكانیان لەگەڵ دەسەڵات. توودەییەكان دوابەدوای هاتنە سەر دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بۆ ئەوەی كە هەلوێست نەگرتن و تێكۆشان نەكردن لە بەرامبەر پاوانخوازی، هێرشكاری و یەكدەست سازی ئیسلامێ توندڕەوە كان رەوا بكەن، دەستیان كرد بە ساز كردنی ئەو تیۆرییەی كە ئەو ئیسلامیانە هەڵقوڵاو لە كۆمەڵگان و لە قۆناخەكانی دواتر بەرەو سۆسیالیزم دەچن. ئەوان هەروەها دروشمی دژەئەمپریالیستی توندڕەوەكانیان، وەكوو سەلماندنی تیۆرییەكەی خۆیان دەهێنایەوە. توودەییەكان هەموو ئەو لایەنانەی كە لەبەرامبەر رەوتی توندڕەویی لایەنگرانی ویلایەتی فەقیه خۆڕاگرییان دەكرد، وەكوو ئاژاوەچی و ماجەراجوو بەناویان دەكرد. سەركردەكانی توودە زۆر ئۆپۆرتۆنیستانە دەیانویست لەو ئاوە لێڵەی دوای شۆڕش ماسی بگرن و شوێنێك بۆخۆیان لە ناو دەسەڵات بكەنەوە. ئەوان خومەینییان وەك رێبەری راستەقینەی گەل بە هەموو لایەنە راست و چەپەكانیەوە دەناساند. حیزبی توودە دواتر بە تاوانی جاسووسی بۆ سۆڤیەت هەموو سەركردەكانی گیران و زۆربەیان تۆبەیان كرد. ئەوان گەڕانەوەی خۆیان لە رێبازی سۆسیالیزم راگەیاند و دانیان بە خەڵەت بوونی ئەم رێبازە دانا. “كیانووری” و “ئیحسانی تەبەری” لە رێوەبەرە بەناو بانگەكانی توودە بوون. مێژووی توودە سەرەڕای ئەو كێشانە كە بوونە هۆی تێكشكانی ئەو بزووتنەوەیە، خاوەن لایەنێكی خۆڕاگری و قارەمانێتیشە. دوابەدوای كودەتای 1332 بە دەیان كەس لە رێوەبەران و ئەندامان بەتایبەت ئەو كەسانەی كە سەر بە بەشی سەربازی حیزب بوون، یان ئیعدام كران و یا لە ژێر ئەشكەنجەی هۆڤانە گیانیان لە دەستدا. قارەمانێتی و خۆڕاگری كەسانێك لەوانە، بوو بە سیمبۆلی خۆڕاگری مرۆڤی ئێرانی لە بەرامبەر دەسەڵاتی شا. كەسانێكی وەكوو “خوسرەوی گولسورخی” و “خوسرەوی روزبێه” بە هەڵویستی قارەمانانەیان لە كاتی دادگایی كردن و ئیعدام دا، ئیرادەی بە هێزی مرۆڤی ئازادیخوازی ئێرانیان لە بەرامبەر دەسەڵاتدا نوێنەراتی كرد. نەسلی سیهەم لە چەپ لە ئێراندا لە سالانی دوایی 1340 دامەزرا. ئەوانە زۆربەی لە خوێندەوانی زانكۆكان بوون كە لە پرۆسەی مۆدێڕن كردنی ئێراندا دامەزرابوون و بەرفراوان كرابوون. ئەوانە لە ژێر كاریگەری شەپۆڵی چەپی جیهانی و بە رەخنە گرتن لە ئەمپریالیزمی سۆڤیەتی دەستیان بە كار كرد. ئەو خوێندەوانانە، توودەییەكانیان بە تیۆری بوونی زیاتر لە رادە و وابەستە بوون بە سۆڤیەت تاوانبار دەكرد و هەوڵیان دەدا تێكۆشانێكی پراكتیكی و نزیك بە روانگەی مائۆئیستی و كاسترۆئیستی بەڕێوە ببەن. ئەوانە لایەنگری شەڕی چریكی بوون. بەناوبانگترین حیزبی ئەم بەشە، “چریكەكانی فیدایی خەڵك” بوون. ئەوانە دەستیان بە زنجیرەیەك چالاكی لە دژی هێزە ئاسایشییەكانی دەوڵەت كرد. یەكەمین چالاكی چریكی ئەوان لە ساڵی 1349 لە هەرێمی گیلانی باكووری ئێران و لە بەرامبەر پایەگایەكی هێزەكانی ژاندەرمەری بە ناوی چالاكی “سیاهكەل” بوو كە ورەی لە هەموو لایەنەكان و تەنانەت لایەنە ئیسلامیەكاندا ساز كرد و هاندری ئەوانیش بوو كە چالاكی چەكداری لە بەرامبەر رژێمی پەهلەوی دەست پێبكەن. ئەگەر چی زەربەیان لە هێزەكانی دەوڵەت دا و توانییان رووحیە بدەن بە گەل و ئەفسانەی تێكنەشكانی هێزە ئاسایشییەكانی رژێمی پەهلەوی پووچەڵ بكەن بەڵام لە ئەنجامی كاردانەوە و ئۆپەراسیۆنی دەوڵەت دا زۆربەی سەركردایەتییەكەیان كوژرا و تەنیا چەند كەسێك لە رێبەرایەتیان توانی خۆی دەرباز بكات. لە سەركردەكانی فیداییانی خەڵك كە لە شەڕ لەگەڵ هێزە ئاسایشییەكانی رژێم گیانیان لە دەست دا دەتوانین “بیژەن جەزنی، حەمید ئەشرەف، خوسرەو روزبە، ئەمیر پەرویزپویان و هتد” ناو ببەین. گوشارەكانی دەوڵەت، قووڵ نەبوون لە ئایدیۆلۆژیدا و زاڵ بوونی رەنگی سیاسی و پراكتیكی تێكۆشان بەسەر بواری فیكری دا وای كرد كە بەر لە شۆڕش ئەم پارتە لەت ببێت. بە دوو لایەنی زۆرینە(اكپریت) كە خوازیاری بەردەوامی تێكۆشانی چریكی بوو و كەمینە(اقلیت) كە لایەنگری تێكۆشانی سیاسی بوو، دابەش ببێ. نەسلی سێهەمی چەپ بەر لە شۆڕش زۆر لاواز ببوو. لە لایەكی تر بە هۆی نزیك بوونی دروشمیانە و یۆتۆپیك لە بابەتەكان لە نرخاندنی راستینەی كۆمەڵگا، لایەنەكان و رووداوەكاندا باتوانا مانەوە. ئەم هۆكارانە بووە هۆی ئەوەی كە دواتر زۆر بە ئاسانی فریوی دروشمی دژ بە ئەمپریالیزمی ئیسلامییەكان بخۆن، لە كات و شوێنی خۆیدا هەڵوێستی سیاسی و رێكخستنی نەگرن و ئیرادە نیشان نەدەن و لە لایەن لایەنگرانی ویلایەتی فەقیهەوە لە مەیدان بەدەر بكرێن. ئەو بەشەی لە چەپەكان و بەتایبەت لە چریكەكان كە لایەنگری ئەوە بوو كە بە هۆی دژایەتی كردنی ئیسلامییەكان پێویستە پشتگیری ئەوان بكەن، هەموویان لە لایەن هێزە ئیسلامییەكانەوە گیران و سەركوت یا ئیعدام كران. بەشێكی تر لە چەپەكان ویستیان بە بەشداری لە كۆمەڵەی شۆڕشگێرانی كوردستان و گۆڕینی ئەو حیزبە بە حیزبی كۆمۆنیستی ئێران خەباتی چەپ لە كوردستانەوە بەردەوام بكەن، بەڵام هەڵویست و خیتابی ناسیۆنالیستی ئەوان و شێوازی ژیانی دوور لە نەریت و باوەڕی گەل، بوو بە هۆی لەت بوونی كۆمەڵە و پشت كردنی گەلی كورد لەوانە. لە ساڵانی 60 بە دواوە ئیتر شتێك بە ناوی چەپ لە ئێراندا نەماوە.

بزووتنەوە ناسیۆنالیستییەكان: بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی لە ئێران دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەهەم و لەو كاتەوە كە كەسانێك لە ئێرانییەكان دەیانویست بە بەكارهێنانی زانستی رۆژئاوایی ئێران بگەڕێننەوە هێز و گەورەیی رابردوو. ئەوانە زۆرتر كەسانێكی ناوخۆی دەربار و یا گرێدراوی چینی ئەشرافیەت بوون و بەشێك لەوانە لە مەدرەسەی دارولفنون كە بە شێوازی رۆژئاوایی دامەزرابوو، بوون و دواتریش لە وەڵاتەكانی ئەورووپایی خوێندبوویان. ئەوانە سێ ئامرازی مشرووتیەت، سێكۆلاریزم و ناسیۆنالیزمیان وەكوو ئامرازی هەرە بە هێز بۆ ساز كردنی ئێرانێكی بەهێز دەدیت. كاریگەری بەرفراوانی ئینگلیسەكان لە سەر بۆچوون و تیۆری ناسیۆنالیزم دواتر بوو بە هۆی پەیدا بوونی رێچكەی جیاواز لە ناو ئەمانەدا.

گرووپی یەكەم: بەشێك لە رۆشنبیرە ناسیۆنالیستەكان، راستەوخۆ لە ژێر كاریگەری ئینگلیسەكاندا بوون و بە رێگای شاپوورجی و میلكۆمخان زۆر لە هەوڵی ساز كردنی دەولەت ــ نەتەوەیەكی گرێدراوی ئینگلیسەكاندا بوون. ئەوانە دواتر لەگەڵ رەزاخان هاوكارییان كرد. زۆربەی ئەوانە لە حیزبی تەجەدود دا كۆ ببوونەوە. ئەوانە زۆر دەیانویست بە چاولێكەری لە “جەهەپە” و “پارتی فاشیستی موسولێنی”، حیزبێكی سەرتاسەری دەوڵەتی ساز بكەن و ئایدیۆلۆژیای ناسیۆنالیزم لە هەموو ئێران بڵاو بكەنەوە. “سەید زیای تەباتەبایی”، بە ناو بانگترین كەسایەتی ئەم گرووپەیە. ئەوانە زۆرتر رێچكەی توركە جەوانانەكان و “ئیتیحاد و تەرەقییان” بەڕێوە دەبرد. دواتر بەشێك لە سەركردەكانی ئەوانە، لە ناكاو بە هۆكارێكی كە ئێستاش روون نیە لە لایەن رەزاشاوە لە ناو چوون. دوابەدوای ئەویش رەزاشا ویستی خۆی لە ئینگلیسەكان دوور بخاتەوە و بەرەوە ئاڵمانی هیتلێری بچێت. ئەم رێبازە، خاوەنی سەرەكی بۆچوونی ناسیۆنالیزمی ئێرانین و زۆرتری مێژووی دەستكردی ئێران لە لایەن تیۆریسیەنەكانی ئەوانەوە دامەزراوە. ئەوانە هەمیشە بەتایبەت لە سەردەمی محەممەد رەزاشا لە ناو دەرباردا هەبوو.

گرووپی دووهەم: ئەو گرووپە ناسیۆنالیستە بوون كە خوازیاری ئێرانێكی سەربەخۆ لە بەرامبەر دەستێوەردانی دەرەوە بوون. ئەوان وایان دەزانی كە بە ئایدیۆلۆژیای ناسیۆنالیزم و بە هەبوون لە ناو دەسەڵاتدا دەتوانن پێش لە كۆلۆنیالیزم بگرن. ئەگەر چی ئەوانە لە هەمان سەرچاوەی تیۆرییەوە فیكریان وەردەگرت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بە كاریگەری وەرگرتن لە ئۆمانیزمی ئەورووپی، باسیان لە یەكسانی و مافی هاووڵاتی و وتاری لەم شێوازەش دەكرد. ئەو گرووپە، زۆر باسیان لە دەستووری بن‌چینەیی و پەیوست بوونی شا بە ئەسلی مەشرووتییەت و سنووردار بوونی دەسەڵاتیان دەكرد. ئەم گرووپە ئەگەر چی دەیانویست رێبازێكی سەربەخۆیان هەبێ و دەستێوەردانی دەرەكی كەم كەنەوە بەڵام بە هۆی ترسیان لە چەپ و بۆ هاوسەنگی ساز كردن لە بەرامبەر هێزی ئینگلیسەكان دواتر كەوتنە ناو باوەشی ئەمریكاوە. جیبهەی میللی رێكخستنی سەرەكی ئەم گرووپە بوو. “دوكتور موسەدێق” كەسایەتی بەناوبانگ و سەرەكی ئەوان بوو. دوابەدوای دیكتاتۆری 1332 ئەوانە زۆرتر لە مەجلیس و دامءدەزگاكان دوور خرانەوە، بەڵام دواتر بەشێك لەوانە لە كاتی گوشارەكانی “كێنێدی” و دواتریش “كارتێر” لە سەر شا، بۆ ساز كردنی هەندێك ریفۆرم لە پێناو ئاستەنگی لە بەرامبەر گەشەسەندنی چەپ، گەڕانەوە ناو دەوڵەت و زۆربەیان ئەمجارە نە لە مەجلیس بەڵكوو لە دەربار و كابینەكاندا جێیان گرت و بوونە خزمەتكارێكی باش بۆ شاهەنشای ئاریامێهر.

ناسیۆنالیستەكان لە سەدەی نۆزدەهەم و سەرەتای سەدەی بیستەم، زۆرتر تێڕوانینی سێكۆلاری رادیكاڵیان هەبوو و دژبەرایەتی مەلاكانیان دەكرد بەڵام دوابەدوای مەشرووتە و جێ گرتنی زۆرتر لە ناو كار و باری دەوڵەت دا و بەدوای بەهێز بوونی چەپ، پێوەندییەكانیان لەگەڵ مەلاكان باش و بەهێز بوو. بەشێك لە جیبهەی میللی، ئیسلامییەكان بوون. چەپ و بەتایبەتی حیزبی توودە ترسی هاوبەشی دەربارییەكان، مەلاكان و ناسیۆنالیستەكان بوون. ساز كردنی دەوڵەت ــ نەتەوەیەكی بەهێز و ناوەندیش، بۆچوونی هاوبەشی هەموو لایەنەكانی ناسیۆنالیزم بوو. ناسیۆنالیستەكان چەندە باسیان لە ئازادێ فەردییەكان و سنووردار كردنی دەسەڵاتی شا بە قانوون كردبێش، بە هۆی هاوبەشی لە ئایدیۆلۆژی رەسمی پەهلەوی، مەترسییەكی جیدی بۆ سەر دەسەڵات نەبوون و دەوڵەت بە تۆلێرانس لەگەڵ ئەوانە هەڵسووكەوتی دەكرد. ئەوانەش بە هۆی چوارچێوە فیكرییەكەیانەوە هەر لە ناوەند و دەوروبەری دەسەڵات دەسووڕانەوە و دواتریش هەر گڕانەوە بۆ باوەشی شاهەنشاهی. بەشێك لەو كەسانەی كە فیكری ناسیۆنالیستیان هەبوو، میللی ــ مەزهەبییەكان بوون. ئەوان كە زۆرتر لایەنی دینییان لە پێشتردا بوو، هەڵوێستی رادیكاڵتریان لە بەرامبەر دەوڵەتی شا هەبوو. پێوەندییان لەگەڵ ئیسلامییە توندڕەوەكان باش بوو. ئەوانە دواتر بوونە دوو لایەن و بەشێك لەوان چوونە ناو جەرگەی لایەنگرانی ویلایەتی فەقیه و بەشێكیشیان وەكوو پێشتر و لە سەر ناوی نێهزەتی ئازادی مانەوە. ئەوانە زۆرتر لە سەرەتای سەركەوتنی شۆڕش لە دەوڵەتی كاتی جێگایان دەگرت. “بازەرگان” كەسایەتی بەناوبانگی ئەوان بوو. لە ناو ناسیۆنالیستەكاندا دواتر كەسانێك دەركەوتن كە لەو راستییە تێگەیشتن كە گەڕانەوە بۆ ناسنامەی راستینەی ئێرانی بە رێبازی ناسیۆنالیزمی كلاسیكەوە نابێت. یەكێك لەوانە “داریووشی فرووهەر” بوو. سیاسەتمەدارێكی بە رەسەن كورد بوو كە بە كاریگەری وەرگرتن لە بۆچوونەكانی رێبەر ئاپۆ لە لێگەڕینێكی سیاسی ـ فیكری نوێتر دا بوو. ئەو كەسایەتییە دوابەدوای پیلانگێڕی ناونەتەوەیی لە سەر رێبەر ئاپۆ، بە دەستی هاوبەشی ئەرگەنەكۆن و ئیتلاعاتی ئێرانی كوژرا.

دوابەدوای دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی، بەشێكی گەورە لە ناسیۆنالیستەكان بۆ دەرەوەی ئێران و بەتایبەت بۆ ولاتانی ئەمریكا و ئینگلیس چوون. راگەیاندنەكانی فارسی ئەمریكا، زۆرتر لە لایەن ئەوانەوە هەڵدەسوورێ. گرووپە میللیگەراكان دوابەدوای چوون بۆ دەرەوەی ولات ئەوەندە لەگەڵ لایەنگرانی شا تێكەڵن و لە زەمینێكی هاوبەشدا كاردەكەن كە ناسینەوەیان لەگەڵ یەكتر زەحمەتە. ئەوانە زۆرتر بەو هیوایەن كە لە دەستێوەردانی دەرەكیدا كۆماری ئیسلامی برووخێ و ئەوان لە رێگای “سەڵتەنەت خوازەكان”ەوە شتێك لە دەسەڵاتیان وەدەست كەوێت. لە رووداوەكانی دوایی ئێراندا و دەركەوتنی بزووتنەوەی كەسك، میللیگەراكان هەوڵیان ئەوەیە بە جۆرێك وەكوو دەرفەتێكی سیاسی لەم بارودۆخە بەهرە وەربگرن و جارێكی تر لە رێگای راگەیاندن، دەوڵەت ــ نەتەوێكی ناوەندی بەهێزی بە فەرهەنگی رۆژئاوایی، وەكوو تەنیا رێگای رزگاری نیشان بدەن. گرووپە ناسیۆنالیستەكان بەهۆی ئەوەی كە ئازادییەكان تەنیا مافی ناوەند دەبینن و هەموو چارەسەرییەك لە دەوڵەتدا دەبیننەوە سەبارەت بە بزووتنەوەی گەلان بەتایبەت، گەلی كورد فاشیستانە هەڵسووكەوت دەكەن. ئەوان هەر جۆرە سەركوتكارییەكی دەوڵەت ئاسایی و رەوا دەبینن و هەر چەشنە تێكۆشانێكی گەلی كورد وەكوو جیاوازیخوازی و تێرۆر بەناو دەكەن. بۆ ئەوان كورد، ئێرانییەكی دەرەجە چەندەمە كە هێشتا ئەوەندە پێشنەكەوتووە كە ببێت بە فارس و هیچكات توانایی فارس بوونیشی نابێت. هەر بۆیە كوردەكان لە روانگەی ئەواندا تەنیا و تەنیا میسیۆنی خزمەتكاری فارسە سەردەستەكانیان هەیە. ناسیۆنالیزمی ئێرانی بە ئاوایەكی زۆر ئاشكرا لە لایەن ئەمریكا، ئینگلیس و ئیسرائیل پشتیوانی لێدەكرێت. یەهوودییەكان هەمیشە پارێزوانی بۆچوونی ناوەندگەرایی و نەریتی خوسرەوانی وەكوو كۆڵەكەی ناسیۆنالیزمی ئێرانی بوونە. لە خۆڕا نیە كە بەشێكی كاریگەر لە یەهوودییەكان، فریسیەكان یان ئەو یەهوودیانەن كە بە رێگای دامەزراندنی دەسەڵاتی خوسرەوانی بابلیان رووخاند و گەڕانەوە ئۆرشەلیم. ئەمڕۆكە هەر سێ زلهێز دەیانهەوێ هەموو هێزەكانی ئێرانی بەتایبەت ئەوانەی لە دەرەوەن لە بن سێبەری لایەنگرانی شا كە پێشەنگایەتی ناسیۆنالیستەكان دەكەن، كۆكەنەوە. هێزە كلاسیكە كوردەكانی رۆژهەڵات بە تەسلیم بوون بەو سیاسەتە، رۆڵی خزمەتگوزاریان لە چوارچێوەی پەرگالێكی دەوڵەت ــ نەتەوی شاهەنشاهی قەبووڵ كردووە. دژایەتی كردنی بۆچوونی ناسیۆنالیزم و هەڵویستی سەربەخۆ لە روانگەی ئەوانەوە قەبووڵ ناكرێت.

جگە لە رێكخستنە ناسیۆنالیستە كلاسیكەكان، ئەگەر ناسیۆنالیزم وەكوو ئایدیۆلۆژی لێك بدەینەوە، حەرەكەتی ناناسیۆنالیستی یا حەرەكەتێكی لە دەرەوەی ناسیۆنالیزم لە ناوەنددا نابینین. هیچ بزووتنەوەیەكی ناوەندی خۆی لە وتاری دەوڵەت ــ نەتەوە و میللی گەرایی رزگار نەكردووە و ئەوەش لە هەڵوێستی نادیمۆكراتیانەیان سەبارەت بە كێشەی كورد ئاشكرایە. هەربۆیەش هیچ یەك لە هێزە موخالیفە ئێرانییەكان بەرنامەیكی پتەوی دیمۆكراتیكیان نیە. ئەگەر چی راستینەی كۆنی كومەڵگا و فەرهەنگی ئێران ئیجازەی داڕژانی فاشیزمێكی لە وێنەی توركیا نادات، بەڵام ناسیۆنالیزم هەم تا رادەیەك تێكەڵاوی شێعەی سەفەوی بووە و هەم بە هۆی پرۆپاگەندەی زۆر و سەرهەڵدانی قەیرانی زۆر قووڵ لە كۆمەڵگای ئێراندا، كاریگەری لە سەر كۆمەڵگای شارەكان هەیە. ناسیۆنالیزم یەكێك لە گەورەترین ئاستەنگییەكان لە بەرامبەر دیمۆكراسییە و پێویستە زۆر بە وردی و بە درێژخایەن تێكۆشانی لە بەرامبەر بكرێـت. تێگەیشتن لە ئایدیۆلۆژیای ناسیۆنالیزم و چۆنیەتی دامەزراندی لە ئێراندا و هەروەها چۆنیەتی ئاوێتە بوونی لەگەڵ نەریتی خوسرەوانی و هەروەها لەگەڵ شێعەی سەفەوی، بۆ ناسینی راستینەی دەسەڵات، پاك كردنەوەی كۆمەڵگا لەو نەخۆشیانە و دامەزراندنی دیمۆكراسی زۆر گرینگ و سەرەكییە.

رێچكەی سێهەم: بە بەرفراوانتر بوونی چینی ناوینی نوێ و بەتایبەت خوێندەوانان و هەروەها بە قەیرانێكی كە هاتنی مۆدێڕنیزمی رۆژئاوایی لە بواری ناسنامەییەوە لە كۆمەڵگای ئێراندا سازی كردبوو و بە جوابگۆ نەبوونی سۆسیالیزمی رۆژئاوایی و ناسیۆنالیزمی كلاسیك، لێگەڕینێكی نوێ لە ناو ئەم چینە خوێندەوانەدا لە بواری ناسنامەییەوە دەستی پێكرد. دەوڵەتی پەهلەوی ئیمكانی پەرەسەندنی چینی ناوینی نوێی لە بواری مادییەوە دابین دەكرد بەڵام لە بواری سیاسی و فیكرییەوە بە دیكتاتۆرییەتێكی گەورە ئاستەنگی لە بەرامبەر ئەو چینە ساز دەكرد. ئەو چینە كە لەگەڵ چینی ناوینی نەریتیش یەكیان نەدەگرت، شێوازی فیكری، تایبەت بە خۆی دەدۆزێوە. بنەمای فیكری ئەوان لە چەند بابەتی جیاواز پێكهاتبوو. ئەوان زانستی پۆزێتیڤی رۆژئاواییان قەبووڵ بوو. هەروەها نرخاندنەكانی ماركسیستەكانیان لە بواری چینایەتی و مێژووییەوە دەپژراند، بەڵام مەتریالیزمیان قەبووڵ نەبوو و چەپی كلاسیكیان زۆر دوور لە راستینەی كۆمەڵگای ئێران دەدیت. ئەوان شێعەگەرییان وەكوو بنەمانی فیكری ــ ناسنامەی ئێرانی پەسەند دەكرد. بەڵام لە پێوەندییەكانی دینی رەسمی تەشەیوع لەگەڵ دەسەڵات ئاگادار بوون. هەر بۆیەش جیاوازییان دەخستە ناوبەری شێعەی عەلەوی و شێعەی سەفەوی. ئەوان لەو باوەڕەدا بوون كە لە جەوهەری ئیسلامدا سوسیالیزم هەیە و رەمزی ئەو سۆسیالیزمەش عەلی و تێكۆشانی ئەهلی بەیت بوو. فیلسوفی ئێرانی دوكتوور شەریعەتی ئایدیۆلۆگی سەرەكی ئەم تێڕوانینانە بوو. دوكتوور شەریعەتی خۆراسانی بوو و ئەوەی كە جارێكی تر لە خۆراسانەوە دەستێوەردانێكی زیهنی بۆ ئێران دەكرێت، رێكەوت نیە.

لە سەر بنەمای ئەو زیهنیەتە دوو دەستە گرووپی سیاسی دامەزران. یەكەمیان ئەو گرووپە سیاسیانە بوون كە رەنگدانەوەی بۆچوونی چەپ لەواندا بەرچاو بوو. ئەوانە لایەنگری تێكۆشانی چەكداری لە دژی دەوڵەتی شا بوون و خوازیاری ساز بوونی دەوڵەتێكی كۆماری و نیوە سۆسیالیستی بە ئابوورییەكی تێكەڵاو لە بەشی دەوڵەتی و هەرەوەزی(تعاونی). تەفسیری چینایەتی لە ناو ئەوانەدا لە پێشدا بوو. بەناو بانگترین گرووپی ئەم دەستەیە “موجاهیدینی خەڵك”(مجاهدین خلق)ن كە لە دەیەكانی 40 دا دامەزرا و تێكۆشانێكی چەكداری توند و تیژی لە بەرامبەر شا دەست پێكرد. ئەندامانی سەركردایەتی ئەم گروپە زۆرتر ئازەری و بەشێكی بەرچاو لە ئەندامانی پراكتیكی ئەوان لە كوردە شێعەكان پێكدەهات. موجاهیدینی خەڵك لە شەڕ لە دژی رژێمی پەهلەوی زۆرتری سەركردە سەرەكییەكانی خۆی لە دەستدا و دواتر لە قەیرانێكی ئایدیۆلۆژیك دا بەشێكی كە زۆرتر بۆ لای ماركسیسم دەچوون جیا بوونەوە. لە دەست چوونی سەركردە سەرەكێ فیكری و سەرەكییەكان بوو بە هۆی ئەوەی كە كەسانێك لە ناو ئەو رێكخستنەدا كە زۆرتر بواری بەرژەوەندی سیاسییان لە پێشەوە بوو، دەست بە سەر ئەم حیزبەدا بگرن. موجاهیدینی خەڵك دوابەداوای كۆماری ئیسلامی گەورەترین ریكخستنی شەڕ لە دژی ئەم رژێمە بوو. ئەوان لە زنجیرەیەك لە چالاكی توانیان بەشێكی بەرچاو لە كادێر و رێوەبەرانی كۆماری ئیسلامی لە ناو بەرن. بەڵام بۆخۆشیان زەبری گەورەیان بەر كەوت. بە دەستپێكردنی شەڕی نێوان ئێران و عێراق موجاهیدینی خەڵك لە ئێراقدا لەگەڵ دەوڵەتی سەددام پەیمانیان بەست و هەر ئەوەش بوو بەو هۆی مەنفوور بوون و لاواز بوونی ئەم حیزبە لە ناو ئێرانییەكان. ئەمریكا و حكوومەتی ئیستای عێراق ئەمڕۆكە موجاهیدینی خەڵك دەكەنە بابەتێكی بازرگانی لەگەڵ دەوڵەتی ئێران. موجاهیدینی خەڵك ئیستاكەش لە ناو ئۆپۆزیسیۆنی مارژیناڵی دەرەكی ئێراندا بەهێزترین لایەنە. موجاهیدینی خەڵك زۆر ئالوودەی وتاری دەسەڵاتخوازی بوون و زۆرتر لە هەڵسووكەوتی شۆڕشگێری، هەوڵیان داوە لە هەستی دینی و قەیرانەكانی كۆمەڵگای ئێران كەڵكی سیاسی وەرگرن. موجاهیدین خەڵق دوابەدوای شەڕ لەگەڵ كۆماری ئیسلامی لەگەڵ چەند لایەنێكی تر شوورای موقاوەمەتی میللییان ساز كرد. بەڵام بەهۆی پاوان خوازی و هەروەها بەرز بوونی ئاستی وتاری ناسیۆنالیستی لە ناو ئەواندا كە بە هۆی تەسفیە بوونی رێبەرە كۆنەكان و كەوتنی رێوەبەرایەتی بە دەست فارسەكانەوە ساز بوو، ئەو شوورای موقاوەمەتی میللییە لێك بڵاو بوو و تەنیا ناوێكی لێماوە. موجاهیدینی خەڵك زۆری حەز لە دەوڵەتگەراییە و تەنانەت دەوڵەتێكی لە تەبعیید و سەرۆك كۆمار و كابینەشیان بۆ ساز كردبوو. ئەمڕۆكە تێكۆشانی موجاهیدینی خەڵك زۆرتر لە ساحەی دیپلۆماسیدایە.

بەشێكی تر لە ئەو كەسانەی كە لەو رێچكەیەدا كاری سیاسیان دەكرد، دواتر چوونە ناو رێزەكانی لایەنگرانی خومەینی و ویلایەتی فەقیه. ئەوانە هێدی هێدی وتاری شێعەی عەلەوییان وەلانا و خۆیان وەكوو نوێنەری چینی فەقیری شارەكان واتە موستەزعەفەكان دەدیت. ئەوانە كە زۆر بە كەسایەتی كاریزماتیكی خومەینییەوە وابەستە بوون، ناوی دانشجویانی خەتی ئیمام واتە خوێندەوانانی رێبازی خومەینییان لە سەر خۆیان دانا. ئەوانە لە دیاردەی شۆڕشی فەرهەنگی واتە ئینقلابی فەرهەنگی كە لە ساڵی 59 وە و بەمەبەستی یەكدەست كردنی زانكۆكان و ئیدارە دەوڵەتییەكان لە بواری ئایدیۆلۆژیك دابوو، رۆڵێكی ئەكتیڤیان بینی. هەروەها ئەوانە لە شەڕی كوردستان، وەكوو شەرڤانی دلخواز رۆڵێكی بەرچاویان هەبوو. ئەم لایەنانە دواتر لە ناو دەوڵەت دا لەگەڵ چینی ناڤینی نەریتی و مەلاكانی ئەو چینە كەوتنە ناكۆكی و لە دەسەڵات وەلانران. ئەوانە كە خۆیان وەكوو باڵی چەپی پەرگالی كۆماری ئیسلامی بەناو دەكرد، دواتر بە خیتابی قانوونمەندی و بەناوی ریفۆرم ساز كردن وەكوو اصلاح تەڵەبان هەوڵیان دا جارێكی تر لە دەسەڵاتدا رۆڵ ببینن. بەڵام لەلایەن موحافەزەكارەكانەوە رووبەڕووی ئاستەنگی بوونەوە و ئەم كێشەیە ئێستاكەش بەردەوامە. بەشێك لەوانە دوابەدوای كەوتنە بن گوشار و گرتن بەتەواوی لە دژی پەرگال هەڵگەڕانەوە و ئێستاكەش لە دەرەوەی ولات لەگەڵ ئەو لایەنە دەرەكیانەی دەیانهەوێ لە سەر بزووتنەوەی كەسك هاوكارییان هەبێ، هاوكاری دەكەن. بەشێكی تریشیان لایەنگری ئەوەن كە ویلایەتی فەقیه پێویستە مەشرووت بێت بە قانوون. واتە لایەنگری مەشرووتییەتێك لە ناو پەرگال دا بوون. ئەوانە زۆرتر لە حیزبی “جەبهەی موشارەكەتی میللی” دا بە جێی بوون.

ئەحزابی دوای كۆماری ئیسلامی:

دوای هاتنە سەر كاری كۆماری ئیسلامی بەشێكی زۆر لە حیزبە دژبەرەكان و ئەو لایەنانەی كە لەگەڵ ویلایەتی فەقیه و كۆماری ئیسلامی دژایەتییان دەكرد، بە توندی لە لایەن رژێمەوە سەركوت كران و تەنانەت لە ناو زیندانەكان دا لە قەتلءعامێكی گەورە دەرباز كران. رووداوەكانی سالی 61 لە ئێراندا ئەم راستیە نیشاندەدات. لە قۆناخی كۆماری ئیسلامی بەدواوە چەشنێكی تر لە حیزبە سیاسییەكان هاتنە ناو گۆرەپانی سیاسی ئێرانەوە كە زۆربەیان پەیوەست بوون بە پەرگال. زۆربەیان لایەنگری تێكەڵاوی دین و سیاسەت بوون و پابەند بە ئەسلی ویلایەتی فەقیه. لە دوای هاتنە سەركاری كۆماری ئیسلامی هەتا ئێستا زیاتر لە 110 حیزب بە شێوەیەكی رەسمی لە وەزارەتی ناوخۆ پەروانە و ئیزنی خەباتیان بە شێوەیەكی فەرمی وەرگرتووە. بەشێكی زۆر لەو حیزبانە بە پابەند بوونیان بە ئایدیۆلۆژیای رەسمی و ویلایەتی فەقیه، لە بەردەوام بوون و بەهێز بوونی ویلایەتی فەقیه رۆڵێكی بەكاریگەریان بینی. دوای بڵاو بوونی حیزبی كوماری ئیسلامی، “مەجمەعی رووحانیەتی موباریز” لەلایەن رووحانییە توندڕەوەكان و بەتایبەت ئەو مەلایانەی كە لە ساڵەكانی 42 بەدواوە لایەنگری خومەینییان دەكرد، دامەزرا كە زیاتر لایەنگری پارێزوانی لە نرخ و بەها دینییەكان و پاراستنی نەریتەكان و دەسەڵات بوو. “ئایەتۆلا میسباحی یەزدی” وەك تیۆریسیەنی ئەم لایەنە بوو و ئەندامە سەرەكییەكانی “عەلی خامەنەیی، ناتقی نوری و محەممەد رەزا مەهدەوی كەنی” بوون. كاربەدەستانی ئەم حیزبە بە كەڵك وەرگرتن لە ناوەندی ئایدیۆلۆژیكی رژێم واتە حەوزەی عیلمیەی قوم هەم كادێر سازییەكی بەرفراوانیان بۆ كۆماری ئیسلامی و پەرگالی ویلایەتی فەقیه ساز كرد و هەم لە داسەپاندنی ئەم پەرگالە وەك پەرگالێك كە بەتەواوی لەگەڵ مێژوو و فەرهەنگی ئێرانی یەك دەگرێتەوە، رۆڵی موبەلێغێكی سەرەكییان هەبووە و توانیان بەشێكی زۆر لە دامءدەزگا دەوڵەتییەكان بگرنە دەست. دوای رووداوەكانی سالی 60 و 61 كە لە لایەن خومەینییەوە خەباتی هەموو حیزبە سیاسییەكان لە چوارچێوەی ئێراندا راوەستا، ئەندامانی ئەم لایەنە لە پلە و پۆستە سەرەكییەكانی دەوڵەت دا ئەركدار كران و هەتا ئاسێك خەباتی خۆیان بەردەوام كرد و وەك لایەنی موحافەزەكار و راست لە ئێراندا دەناسرێن كە لە بەشێكی زۆر لە دامءدەزگا بەكاریگەرەكانی رژێم خاوەن رۆڵ و میسیۆنی تایبەتن. تەنانەت هێزە چەكدارەكانی رژێم و بەتایبەتی سوپای پاسداران، هیزەكانی بەسیج، ئیتیلاعات، دەزگا ئابوورییەكان، رێكخراوە ژوور یاساییەكان وەكوو مەجلیسی خوبرەگان و هتد، لە ژێر كونترۆڵ و كاریگەری ئەم لایەنەوە بەڕێوە دەچن. هاوكات لەو شوێنانەی كە راستەوخۆ كاریگەری رژێم نەبێت لە ناوەندەكانی عەقیدەتی سیاسی ناو زانكۆكان و ئەرتەش و دامءدەزگاكانیتر رۆڵی چاوەدێریان هەیە. لە دەیەكانی 70، زۆر لایەنی تر وەكوو “جەمعیەتی موئتەلیفەی ئیسلامی و ئەنساری حیزبۆلا كە وەك ئامێرێكی زەخت و گوشار لە سەر كۆمەڵگا بوو و هتى، كە لەسەر هەمان مەرام و رێچكەی راستگەری حەرەكەتیان دەكرد، پێش كەوتن. ئەم لایەنانە لە سەركوتكردنی لایەنی موخالیف و ریفۆرمخواز رۆڵێكی بەرچاو و بەكاریگەریان هەیە.

كێشەكانی ناو كۆماری ئیسلام و روانگە جیاوازەكانی ناو دامءدەزگاكانی رژێمدا، و هاوكات مەزن بوونی نارەزایەتییەكانی گەل لە وەدینەهاتنی ئاوات و داخوازییەكانیان لە شۆڕشی 57، لایەنێكی تری لێكەوتەوە كە وەك دژایەتی لە ناو رژێمدا پێشكەوت. لەوانە گرووپێك لە رووحانیەت بوون كە پێشتر بەشێك لە حیزبی كۆماری ئیسلامی و مەجمەعی رووحانیەتی موباریز بوون. مەجمەعی رووحانیونی موباریز بە سەركردایەتی “مەهدی كەرووبی” و “محەممەد خاتەمی” و لە ئایەتۆڵاكانی قوم “حەسەن صانعی” یەك لەم لایەنانە بوو. ئەم لایەنە كە زیاتر لایەنگری بەشداری كردنی ئازادانەی خەڵك لە هەڵبژاردنەكان و بە بانگەشەی خۆیان ئازادی بیروڕا دەربڕین بوون، لە زۆربەی هەڵبژاردنەكاندا و بە سازكردنی بەرە لەگەڵ لایەنە ریفۆرم خوازەكانی تر بەشدارییان دەكرد. لە لیتەراتۆری ئەمڕۆكەی ئێران دا كە تا رادەیەكی زۆر جیاوازی لەگەڵ پێناسەكانی تر لە دەرەوەی ئێران و لە ئاستی جیهانیدا هەیە، ئەم لایەنە وەك لایەنی رێفۆرمخواز و چەپ دەناسرێ. “حیزبی ئیعتیمادی میللی، دەفتری تەحكیمی وەحدەت، حیزبی هەمبەستەگی ئێران” و هتدیش لەو حیزب و لایەنانەن كە بە هەمان رێچكە لە ئێراندا دەناسرێن. ئەم لایەنە هەر چەندە بە هۆی دروشمەكانی و نەرمتر بوونی لە لایەنی موحەفەزەكار، لە لایەن گەلەوە زیاتر پەسەند دەكرێت. هەڵبەت هەروەك لە مێژووی تێكۆشانی نارازیان لە بەرامبەر دەسەڵات لە ئێراندا باو بووە، زۆر جار نارازیان بەهۆی نەبوونی ئاڵتەرناتیڤ و باباوەڕی بە هێزی جەوهەری خۆیان و نەبوونی رێكخستنێكی پتەو مجبوور دەبن كە داخوازییەكانیان بەرێگای موخالیفەكانی ناو دەسەڵات بهێنە زمان كە زۆر جار سەركەوتوو نەبووە. بەتایبەت كاتێك دەسەڵات هەبوونی خۆی لە مەترسیدا ببینێ ئەم چەشنە نارەزایەتێ زۆر بە توندی سەركوت دەكات. لەلایەكی ترەوە ئەم لایەنە وەك لایەنێك كە بەشی هەرە زۆری خەباتی خۆی لە ناوەند واتە لە تاران بەڕێوە دەبات و تەنانەت بە هۆی بە بنەما وەرنەگرتنی رێكخستنكردنی گەلان، بەرتەسك دەمێنی و هیچ كات نەیتوانیوە كە لە بەرامبەر لایەنی موحافەزەكار و دامءدەزگاكانی پەیوەست بەئەو، بە تەواوی سەركەوتن بە دەست بخات. ئەم بابەتە بۆتە هۆی ئەوە كە زۆر جار لایەنی ریفۆرمخواز ئاستی داخوازییەكانی زۆر داكەوێت و تەنیا لە ئاستی ناو دا هەبێت. ئەو بەرچەسپ و ئەتیكێتانەی كە رژێم لە لایەنە دژبەرەكانی خۆی دەدات و هەرجار بە تاوانی خزمتكارانی رۆژئاوا و دوژمنان و دژبەرانی شۆڕش وای كردووە كە زۆر جار ئەم لایەنە بۆ پەیوەست بوونی خۆیان بە نیزام و ویلایەتی فەقیه خۆیان بسەلمێنن و هەوڵدانێكی لەو شێوەیە پێش بخەن. زۆر جار ئەو هەولََدانانە بەشێوەی دژایەتی لایەنی ریفۆرم لەگەڵ لایەنەكانی تر و بەتایبەت ئۆپۆزسیۆنە دەرەكییەكان و بەكارهێنانی هەمان خیتابی لایەنی دەسەڵات، پێشدەكەوێت. شایانی باسە ئەو حیزبانەی كە دوای كۆماری ئیسلامی هاتنە سەركار تەنیا شارە ناوەندییەكانیان ئەساس وەردەگرن. نە گرینگی بە شارە پەراوێزەكان دەدەن و نە كێشەكانی گەلانی ناوخۆی ئێران وەك كێشەی سەرەكی دەبینن. تەنانەت زۆر جار هەمان روانگەی ئاسایشی دەسەڵات لە بەرامبەر گەلانی تری ئێران لە سەر ئەم لایەنەش زاڵ دەبێت.

لایەنێكی تر لە حیزبەكانی ناوەند، “حیزبی كارگوزارانی سازەندەگی”یە، كە لە كۆمەڵێك كەسایەتی رۆشنبیر، تێكنۆكرات و پیشەسازەكان بوو لە دوای ساڵانی 70ەوە پێكهاتن. ئەم لایەنە كە لایەنگری عەقڵیەتێكی لیبەراڵ و لە بواری ئابووری دا لایەنگری ئابوورییەكی كراوە و پێوندی ئابووری لەگەڵ بازاری جیهانی و هەروەها تایبەتی كردنی دامءدەزگا ئابوورییەكان بوون، هەتا ئاستێكی زۆر لە هاوسەنگییەكانی ناو پەرگال و سیاسەتی ناوخۆی ئێران بە كاریگەرن. “هاشمی رەفسەنجانی و غولامحوسەین كەرباسچی و موحسن نوربەخش” لە كەسایەتییە بەناوبانگەكانی ئەم لایەنەن. زۆربەی ئەندام و تیۆریسیەنەكانی ئەم لایەنە لە كاتی سەرۆك كۆماری رەفسەنجانی لە كابینەی دەوڵەت، پۆستەكانی وەزارەتی ئابووری و فەرهەنگی و هتد یان بەدەستەوە بوو. لەو قۆناخە كە وەكوو قۆناخی ئاوەدان كردنەوە و سازەندەگی بە ناو دەكرا، ئەم كەسایەتییانە رووبەڕووی هێرشی لایەنە راست و نەریتییەكانی دەسەڵات هاتنەوە.

یەكگرتنی لایەنی ریفۆرم خۆاز و لایەنی میانەڕەو و هاوكات بەشدار بوونی لایەنە هاورێچكەكانیان لە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری ساڵی 1376 و هەڵبژاردنەكانی مەجلیسی شوورای ئیسلامی ساڵی 1378، لە ساز بوونی رووداوەكانی دووی خورداد رۆڵی سەرەكییان هەبوو. لایەنی موحافەزەكار كە بە توندی دژایەتی لەگەڵ قۆناخی ریفۆرمخوازی لەئێراندا دەكرد، بە سازكردنی كەش و هەوایەكی ملیتاری و تەنانەت بە پێشخستنی تیرۆر و قەتلی فاعیلی مەجهوول كە تێدا ئەنساری حیزبۆڵا و لایەنە سەركوتكەرەكانی رژێم زۆر بە جیدی بەشدار بوون، هەوڵی ئاستەنگ كردن و لە ناو بردنی ئەم بەرەیەیان دا. لە قۆناخی ریفۆرمخوازیدا كە كەش و هەوایەكی نەرمتر بە سەر ئێراندا زاڵ بوو، زۆر دامءدەزگا مەدەنی و رووناكبیری ساز بوون كە دوای ئەم قۆناخە ئەم دامءدەزگایانە و بەتایبەتی رۆژنامەكان و كەسایەتییە مەدەنی و كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان، دەزگیركران و بە توندی سەركوت كران. هاتنە سەركاری دووبارەی لایەنی موحافەزەكار لە ئەنجامی سەركوتكاری و ئەم كەش و هەوایەی كە لە لایەن موحافەزەكارەكان و بە پشتیوانی ویلایەتی فەقیه دەكرا، پێكهات. ئەم بزووتنەوەی كە ئەمڕۆكە وەكوو بزووتنەوەی كەسك بەناو دەكرێت، خاوەن دێرینەیەكی چەندین ساڵەی دژایەتی لە كۆماری ئیسلامییە و لە قۆناخە جیاوازەكاندا سەریهەڵداوە. هەڵەبەت نارەزایەتی گەلان لە رژێم هەر دوای هاتنە سەركاری كۆماری ئیسلامی و ئەو سەركوتكارییانە كە دوای شۆڕش رووی دا وەدیهات. بەڵام سازبوونی ئەو دیكتاتۆرییەی كە دوای شۆڕش هاتە ئاراوە دەرفەتی ئەوەی نەدا كە لە سەرتاكانی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی ئەم نارەزایەتیانە سەرهەڵدەن. بەهاتنە سەركاری خاتەمی ئەم دژبەرایەتیانە لە ئێراندا ئاستی بەرز بووە و لە قۆناخی داویشدا ئاشكرا تر و بەرفراوانتر بۆتەوە. بەلام هەڵوێستی رێبەرانی بزووتنەوەی كەسك لەم دوایانەدا و بادەنگی بەشی ناوخۆ، و هەروەها هەلاتنی بەشێكی زۆر لەوان بۆ دەرەوەی ولات و ئەمریكا وەكوو رزگاركەر بینین، بزووتنەوەی كەسكی لاواز خست. بەلام بەشێك كە ناو گەلدا بوو و داخوازییەكەی دیمۆكراتیزە كردنی ئێران بوو، هەر لە سەر پێیە.

كۆمەڵگای مەدەنی: پێشكەوتنی حقوق و بەشداری گەل لە دەسەلات بە رێگای هەڵبژاردندا و هەروەها پێشكەوتنی تێكنۆلۆژی زانیاری، ئەو روانگەیەی پێشخستووە كە كۆمەڵگا لە دەرەوەی دەوڵەت خاوەنی دامءدەزگای تایبەت بە خۆی بێ لە جیهانی ئەمڕۆدا. رۆڵی ئەساسی دامءدەزگای كۆمەڵگای مەدەنی سنوور دانان بۆ دەسەڵاتی دەوڵەت و دەستێوەردانی ئەو لە بوارە جیاوازەكانی كۆمەڵگادا. دامءدەزگا مەدەنی بە پێی ئەم پێناسە لە ئێراندا زۆر كەمە. بە هۆی ئەوەی كە كۆمەڵگا مڵكی تایبەتی دەسەڵات بە حیساب دێت و ئیرادەی گەل لە بەرامبەر دەسەڵاتدا زۆر بچووك و لاوازە، دامءدەزگای مەدەنیش كە هەم سنوور بۆ دەسەڵات دابنێن و هەم گەل بتوانێ هەبوونی ئەوان بپارێزی، لە ئارادا نیە. ئەو بەشەی لە دەزگا مەدەنییەكان كە حقوق دەبێ پشتیوانیان بێ و بە رەسمی دامەزراون، بە هۆی ئەوەی كە دەوڵەت هیچ مجبووریەتێ بۆ بە پێكهێنانی قانوون نیە و بەتایبەت ئەوەی كە پەرگالی دادوەری بە تەواوی بە روانگەیەكی دەسەڵات و ئایدیۆلۆژی دەسەڵات هەڵسووكەوت دەكات، زۆر بە سانایی دادەخرێن. بەشێكی تر لە دەزگاكانی مەدەنی كە نە لە چوارچێوەی قانوونی بەڵكوو لە چوارچێوەیەكی رەواییدا هەبوونیان هەیە، یا پێویستە زۆر پاسیڤ بن و یا هەر كاتێك ئەو سنوورانەیان تێپەڕاند، ئەندامانیان دەگیرێ و لەناو دەچن. دامءدەزگای مەدەنی هەرە زۆر دوابەدوای دووی خوردادی 1376 و هاتنە سەر دەسەڵاتی خاتەمی پەرەی سەند و ژمارەیەكی زۆر و بەئامانجی جیاواز ساز بوون. نوێ بوونی فەرهەنگی تێكۆشان لە مەیدانی كۆمەڵگای مەدەنی، بەهێز نەبوونی ئیرادەیەكی سیاسی و نەبوونی ئالتەرناتیڤی فیكری و لاسایی كردنی زیاتر لە رادەی لە دامءدەزگاكانی رۆژئاوایی، بوون بە هۆی ئەوەی كە زۆرتری ئەو دەزگایانە بە شێوازێكی پرش و بڵاو و لە چوارچێوەیەكی تەكنیكی و سنفیدا بمێننەوە و تێكۆشانێكی زۆر جیدی و قووڵ بۆ كاریگەری لە سەر كۆمەڵگا و سیاسەت و دەسەڵات لە ناو ئەوانەدا پێش نەكەوێ. بە هاتنە سەركاری موحافەزەكاران، ئەو بەشە لەرزۆكە لاوازتر بوو و زۆربەی دامءدەزگاكان لە سەر ناوی جیاواز و بەتاوانی جیاجیا داخران. لە شەڕی نێوان ریفۆرمیستەكان و موحافەزەكاران، داخستن و هێرش بردنە سەر دامءدەزگای كۆمەڵگای مەدەنی، وەكوو نیشان دانی هێز بە لایەنی ریفۆرمیست دەبینرا. كۆمەڵگای مەدەنی بەهەموو بوارەكانیەوە لە لایەن دەوڵەتەوە هەمیشە بە چاوێكی گوماناوییەوە سەیری دەكرا. لە روانگەی دسەڵاتدارانەوە ئەوانە خۆمانە نیین و بەشێكن لە دەستێوەردانی دەرەكی بۆ ئەو شتەی كە رژێم وەكوو رووخاندنی نەرم(براندازی نرم) بە ناو دەكات. هەر بۆیە هەڵسووكەوتی دەوڵەت لەگەڵ ئەو بەشە، ئاسایشی و توندڕەوانەیە. دەوڵەت هەروەها زۆر جار دەیهەوێ بە دەستخستنە ناو ئەم دەزگایانە، فۆنكسیۆنی ئەوان بگۆرێ و زۆرتر وەكوو دەزگای پرۆپاگەندەیی خۆیانی لێ بكات. تەنانەت زۆر جار بە تەسلیمگرتن رێكخراوە یا كەسایەتی ناو رێكخراوەكان، ئەوان لە دژی گەل بەكار دەهێنن و تەنانەت وەكوو میكانیزمێكی رەوایی پێدان بە نیزامیان لێدەكەن.

لە بواری راگەیاندن و چاپەمەنی لە ئێراندا، سانسۆرێكی جیدی لە ئارادایە. ئەو كەسانەی كە وەكوو دەوڵەت نانووسن و بیر ناكەنەوە و یا بۆنی دژایەتییان لێدێ، جا چ نووسەری كتێب بن و یا رۆژنامە و گۆڤار و چ سایتی ئینتێرنێتی، سانسۆر دەكرێن و یا بە گشتی قەدەخەیان لە سەر دادەنرێـت. ئەم رەوتە بە تایبەت بە پێشكەوتنی قەیرانەكانی ناو دەسەڵات و زیادبوونی موحافەزەكاری لایەنی دەسەڵاتدار زۆرتر بووە. پەرگال بە تەواوی بۆتە پەرگالێكی سانسۆر. هاتنی زانیاری و پێوەندی لەگەڵ جیهانی دەرەوە پێشگیری دەكرێــت. كاناڵەكانی پێوەندی لەگەڵ جیهانی دەرەوە یا قەدەخەیە یا زۆر بە قورسی لە ژێر چاوەدێریدایە. ئینتێرنێت و تەلەفوون راستەوخۆ لە لایەن ناوەندی تایبەت بە كۆنترۆڵی سپای پاسداران چاوەدێری دەكرێن و هەبوونی سەتەلایت قەدەخەیە و بە پێی یاسا سەزای هەیە. رۆژنامەوانانی دەرەوە لە ئاستێكی زۆر سنووردار هاتءچۆی ئێران دەكەن و لە ئەگەری هاتنیشیاندا، تەنیا لە شارە ناوەندییەكاندا دەمێننەوە. هەتاكوو ئێستا چەندین رۆژنامەوانی دەرەكی گیراون و ژمارەیەك لەوانیش زۆر بە توندی هەڵسووكەوتیان لەگەل كراوە و تەنانەت چەند كەس لەوانە كوژراون. رۆژنامەوانانی ناوخۆ زۆربەیان گیراون یا لە ژێر چاوەدێرێكی زۆر دان و حوكمی تەعلیقییان(هەڵواسراویان، هەڵپەسێراویان) هەیە. یانێ لە ئەگەری هەر هەڵسووكەوتێكی گوماناوی دەبرێن بۆ زیندان. كەسانێك لەوانە بە ساڵان لە زیندان مانەوە و ئەشكەنجەیان دیت. رۆژنامە و گۆڤارەكان رۆژانە بە دەستی هێزەكانی پۆلیس و بە حوكمی دادگای قەزایی دادەخرێن. رۆژنامەوانان و ناوەندی رۆژنامەكانیش زۆر جار لە لایەن بەسیجییەكان و گرووپە توندڕەوەكان رووبەڕووی هێرش و لێدان دەبنەوە. رۆژنامەگەری نادەوڵەتی لە شەڕێكی نابەرامبەر لەگەڵ دەزگای راگەیاندنی دەوڵەتدا زەعیف و لاوازە و هەر رۆژ لاوازتریش دەبێت. ئەم رەوشە بەتایبەتی لە كوردستان زۆر زۆر بەرچاوە و ئەوەندە گۆڤارەی كوردیش كە لە سەردەمی ریفۆرمخوازەكاندا لە لایەن خوێندەوانانەوە دامەزرابوو هەموویان داخراون. دەوڵەت بە گرانی سایتە ئینتێرنێتییەكان فیلتێر دەكات و تەماشا كردنی سایتە فیلتێركراوەكان وەكوو تاوان دەبینێ و سەزای بۆ دەبرێتەوە. هەروەها بە دەیان وێبلاگ نووس لە لایەن دەوڵەتەوە گیراون و تەنانەت چەندێك لەوان سزای ئیعدامیان بۆ بڕاوەتەوە. پێوەندی لەگەڵ رادیۆ و تیڤییەكانی دەرەوەی ئێران بەگشتی مەمنووعە و وەكوو دژایەتی لەگەڵ پەرگال و جاسووسی دەنرخێنرێت و سزای هەیە. هەموو ئەو قانوونانەی كە سەبارەت بە ئازادی بیروڕا دەربڕین و چاپەمەنی لە دەستووری بن‌چینەیی و بوارەكانی تری حقوق دا هەیە، مەشرووت بە شەرتی ئاسایشی كراون و لە چ كاتێكدا دەوڵەت پێویست ببینێ، لە بەرچاویان ناگرێت و لە بەرچاویشیان ناگرێـت. لە خۆڕا نیە كە ئێران وەكوو گەورەترین زیندانی رۆژنامەوانان و نووسەران بەناو دەكرێت. سەرەڕای ئەدەبیاتێكی دەوڵەمەند و هەبوونی نووسەری زۆر بە هێز زۆربەی ئەو نووسەرانە لە لایەن دەزگای ئیتیلاعاتەوە هەڕەشەیان لێكراوە و هەر بۆیەش كپ بوونە. كوشتارە زنجیرەییەكان لەسەر نووسەران و مرۆڤە سیاسییەكان، ترسێكی گەورەی لە ناو ئەم چینەدا ساز كردووە. ئەوان ئەوە دەزانن كە نەریتی دەسەڵاتی ئێرانی مێژوویەكی پڕی لە كوشتاری نووسەران و رۆشنبیران هەیە.

لە بواری هونەرییەوە ئەگەر چی هیچ پەرگالێكی دەسەڵات نەیتوانیوە هێزی دەوڵەمەندی هونەری ئێران راوەستێنێت. بەڵام هونەری ئێران لە ئاكامی دیكتاتۆرییەتدا زەبری وەبەر كەوتووە. كۆماری ئێسلامی هەر لە سەرەتاوە هەوڵی دا هەموو بوارەكانی هونەری لە چوارچێوەی ئایدیۆلۆژی رەسمیدا بەرتەسك بكات و بەخۆیانی ببەستێتەوە. بۆ ئەوە لە چوارچێوەی سازمانی ئیرشادی ئیسلامیدا بەهەزاران ناوەندی هونەری ساز كرد كە لەم ناوەندانە، هونەری پەیوەست بە دەسەڵاتەوە بەرهەم بێت. بەڵام ئەو پرۆژەیە تا رادەیەكی زۆر بە پێچەوانە سووڕاوە و زۆربەی هونەرمەندانی كە لەو ناوەندانە دەركەوتبوون، نوێنەرایەتی فیكر و بۆچوون و داخوازی جیاوازتر لە دەوڵەتیان دەكرد. ئەوە بووە هۆی خیراتر بوونی ئەو گۆڕانەی هونەرییەی كە لە شۆڕشەوە دەستی پێكردبوو. بە دەیان بەرهەمی جیاواز لە بوارە جیاوازەكانی هونەری و بە پەیامی زۆر جوداتر لە داخوازییەكانی دەوڵەت و دەسەڵات هاتە ئاراوە. ئەو پێشكەوتنانە بەتایبەت لە بواری سینەماییدا زۆر بەرچاو بوو. موحافەزەكارەكان بۆ كۆتایی هێنان بەو رەوشە بە رێگای سانسۆر و قەدەخە كردنی بەرهەمەكان و گوشار خستنە سەر هونەرمەندان و هەڕەشە لێكردنیان، هەوڵدانێكی جیدییان بەڕێوە برد.

لە پەرگالی كۆماری ئیسلامی ئێران وەزارەتی فەرهەنگ و ئیرشادی ئیسلامی هەیە كە وەزارەتخانەی پرۆپاگەندەی ئەم پەرگالەیە و هەموو بوارەكانی كتێب، رۆژنامە، بەرهەمە فیكرییەكان و هەروەها هەموو بوارە هونەرییەكان لەو شوێنەوە كۆنترۆڵ دەكرێن و بە هۆی وابەستە بوونی راستەوخۆی رێوەبەرانی ئەو شوێنە بە رەهبەرییەوە هەمیشە وەكوو میكانیزمێكی سانسۆر و فیلتێر رۆڵ دەبینێت. بەهۆی زیاد بوونی رۆژ لەسەر رۆژی توندڕەوی و زەخت و گوشار بڕێكی زۆر لە نووسەران و رۆژنامەنووسان، رۆشنبیران و هونەرمەندان بۆ دەرەوەی ولات هەڵاتوون. ئەو دیاردەیە كە وەكوو هەڵاتنی مێشكەكان(فرار مغزها) بەناو دەكرێت وای كردووە كە بەشێكی زۆر لە هێزی فیكری ئێران بچێتە دەرەوە و نە وەكوو هێزێكی گۆڕانكاری ناوخۆی، بەڵكوو وەكوو دژایەتییەكی دەرەكی لێ بێت. ئەم شۆڕشە فەرهەنگییەی كە ساڵی 59 بە فەرماننامەی خومەینی بووە هۆی یەكدەست سازی لە هەموو بوارەكانی زانست و رۆشنبیری و زەبری گەورە لە هێزی فیكری ئێران، ئەمجارە بە شێوازێكی زۆر توندڕەوانە تر دووپات دەبێتەوە و كەش و هەوایەكی خنكێنەری سیاسی ـ فیكری ساز دەكات.

دامءدەزگاكان مافی مرۆڤ، مافی ژنان و ژینگەپارێزی بە رەسمی نابن و زۆر بە لاوازی و بەرتەسكی دەهيََََڵدرێنەوە. دەزگای مافی مرۆڤ و مافی ژنان بە هۆی نەبوونی رەسمییەت و نەبوونی توانای لێكۆلێنەوە لە شوێنەكانی پێویست، تەنیا و تەنیا وەكوو دەزگای دەرخستنی جار و بارەی راپۆرتیان لێهاتووە كە زۆربەی راپۆرتەكانیشان دەقیق نیە. كێشەی سەرەكی كۆمەڵگای مەدەنی لە ئێراندا ئەوەیە كە كۆمەڵگای مەدەنی لە ئێراندا نە وەكوو مەیدانی دەرخستنی ئیرادە و فیكری ئاڵتێرناتیڤ و سازكردنی شێوازێك لە زیهنیەت و ئیرادەیەكی سەربەخۆ و دابڕاو لە دەسەڵات، بەڵكوو وەكوو كۆمەڵێك دامءدەزگا كە لە چوارچێوەی لێگەڕینێكی حقوقی مارژیناڵ دەیانهەوێ لە پەنا دەسەڵات و دانەبڕاو لە ئەو، هەڵسووكەوت بكەن. ئەم روانگەیە كە لاسایی كردنەوەیەكی رۆژئاواییە، تەنیا لەو ولاتانە بڕەویان هەیە كە لە حقوق دا ئەو دەزگایانە و مافەكانیان زۆر بە ئاشكرایی پێناسە كراوە و دەوڵەت خۆی لە بەرامبەر حقوق دا بەرپرسیارە، و هەروەها ئیرادەیەكی سیاسی و كۆمەڵایەتی، تاك و كۆمەڵگا و تاك و دەسەڵات لە ئارادایە. لە ولاتێكی وەك ئێران كە لێڤیاتانی دەسەڵات، كۆمەڵگای بە هەموو لایەن و هێزێكیەوە خستۆتە بەر هێرشەوە، ئەم روانگەیە لە ئەنجامدا تەنیا بڵاو بوونی دەزگاكانی بەدواوەیە.

پەرگالی قانونی و حقووقی: جگە لە نەریت و پەرگالی دەسەڵاتی خوسرەوانی دەوڵەت لە ئێران، لایەن و رەهەندی تریشی هەیە كە ئەویش قانوونە. لە دەسەڵاتی نەریتی ئێراندا شتێكی دیاریكراو و نووسراو بە ناوی قانون نەبووە. پاشا لە چوارچێوەی نەریتێكی تایبەت بە دەسەڵات دیاری كراوە و بۆ پاراستنی ئەو نەریتانە و بەهێز كردنی دەسەڵات تێكۆشاوە. بەشە جۆراوجۆرەكانی دەسەڵاتیش لە چوارچێوەیەكی نەریتی تایبەت دا لەگەڵ یەكتر و لەگەڵ خوسرەو لە پێوەندی دا بوونە. ئەو نەریتانە بە گشتی ئەساس و قانوونی دەسەڵات و پتەو بوونی ئەویان، پێك دەهێنا. خوسرەو بۆ خۆی و هەموو كەسانی دەربار و دەوڵەت لەم چوارچێوەیەدا پەروەردە دەبوون و پێدەگەیشتن. بە هۆی دەستڕۆیی و فەرەهمەندی خوسرەو، وردەكاری ئەو نەریتە جاروبارە لە لایەن ئەو یان ئەو كەسانەی كە لە ئەو دەسەڵاتیان وەردەگرت یان كاریگەریان لە سەر ئەو هەبوو، گۆڕانی تێدا ساز دەبوو. بەڵام ئەسڵی نەریتەكانی دەسەڵات دەپارێزران. لە ناوبەری گەل و دەسەڵات قانوونێكی روون و دیاریكراو نەبوو. تەنیا شێوازی حوكمڕەوایی و چۆنیەتی بەهێز كردن و پاراستنی رەوایی ئەو، لە ناو گەلدا هەبوو. كتێبە كۆنەكانی دەربارەی كە لە سەر بنەمای چۆنیەتی حكوومەت كردن نووسراون باس لە تایبەتمەندی خوسرەوێكی دادوەر دەكەن كە بە ئینساف و هاوكات خاوەن ئۆتۆریتە لەگەڵ ژێردەستان و لەگەڵ گەل هەڵسووكەوت دەكات. هاوكات خوسرەو ناهێڵێت كە ماموورە ژێردەستەكانی زوڵم لە گەل بەكەن. ئەوەی كە زوڵم چیە و چۆنیەتی رەفتار كردنی خوسرەو لەگەڵ ژێردەستان و گەل، و هەروەها چۆنیەتی هەڵسووكەوتی كاربەدەستان لەگەڵ گەل، لە لایەكەوە بە ئینسافی خوسرەو و لە لایەكی تریشەوە بە ئینسافی كاربەدەستانەوە بەستراوەتەوە. لەو شێوازە دەسەڵاتەدا گەل رووبەڕووی هەڵسووكەوتی دڵخوازانەی خوسرەو و كاربەدەستانی دەبێتەوە. چوارچێوەیەكی حقووقی و قانوونی بۆ پێناسەی زوڵم بۆ پاراستنی دادوەری نیە. قانوون، ئەو نەریتانەیە كە لە ناوخۆی دەسەڵات بۆ پاراستنی ئەو پێویستە. لە ناوبەری گەل و دەسەڵات قانوون نیە. خوسرەو و دەسەڵاتی خوسرەوانی بۆ خۆی قانوونە. چوونكوو فەرەهمەندی شاهەنشاهی توانایی باشترین تەشخیص دەدات بە خوسرەو. كە واتە هیچ هێزێك ناتوانێ بە خوسرەو بڵێت كە چی بكات یان چی نەكات. هیچ سنوورێك بۆ دەسەڵاتێك كە بە شێوازێكی فەرەهمەندانەوە دیاری كرابێت، نیە. لە سەدەی نۆزدەهەمدا تێكۆشانێكی گەورە بۆ پەیوەست كردنی دەسەڵاتی شا بە قانوونەوە كرا. لەم پێناوەدا شۆڕشی مەشرووتییەت ئەنجام درا. مەشرووتییەت یانێ شا و دەسەڵاتەكەی مەشرووت بكرێت بە قانوونێك بە ناوی دەستووری بن‌چینەیی و شا و دەسەڵات جوابگۆی ئۆرگانی مەجلیس بن كە لە لایەن گەلەوە هەڵبژێردراوە. لە شێوازی مەشرووتییەتی راستەقینەدا ئەگەر چی هەبوونی شا وەكوو نەریتێك دەمایەوە بەڵام ئیرادەی گەل و قانوون بەسەر فەرهەمەندی ئەودا زاڵ دەبوو. ئەم شێوازە لە زۆربەی ولاتە رۆژئاواییەكان كە حكوومەتی پاشایەتییان هەبوو، تەجرووبە كرابوو. كاتێك سەفیری ئینگلیس باس لە شێوازی مەشرووتییەت لەم ولاتە دەكات، ناسیرەدین شا پێی دەڵێ: “ئەدی ئەو شایە لە ولاتی ئێوە چ كارەیە. شای ئێوە تەنیا قازییەكە، دەسەڵاتێكی ئاوا دەبێ كە درێژخایەن بێت بەڵام هیچ كەیفێكی تێدا نیە.” دوابەدوای شۆڕشی مەشروتیەت محەممەد عەلیشا هەوڵی دا مەجلیس و مەشرووتییەت لابەرێت و شَوازی دەسەڵاتی باپیری بێنێتەوە. ئەگەر چی ئەو سەرنەكەوت بەڵام لەمەو بەدوا هەموو دەسەڵاتەكان بە جۆرێك شەڕی قانون و مەجلیسیان كردووە و ویستوویانە هەتا دوایی هەسپی دەسەڵات بهاژۆن. دەسەڵاتی شاهەنشاهی لە 1906 بەدواوە، سەڵتەنەتی مەشرووتە بوو، بەڵام لە راستیدا مەشرووتییەت قەت پێك نەهات. نەریتی دەسەڵاتی خوسرەوانی مەشرووت بوونی قەبووڵ نەدەكرد. ئەم دیاردەیە دوابەدوای ساز بوونی دەوڵەت ــ نەتەوە و سەڵتەنەتی رەزاشا زۆر بەرچاو بوو. پەهلەوییەكان خۆیان و دەرباریان لە سەرەوەی دەستووری بن‌چینەیی دەدیت و بەوپێیە هەڵسووكەوتیان دەكرد. دەزگای دادوەری مۆدێڕن هەبوو بەڵام لە رێئالیتەی سیاسیدا كەس نەیدەیتوانی شا و دەربار بخاتە بەر لێپرسینەوە. مەجلیس رێكخراوەیەك بوو كە ئەندامەكانی بە بۆچوونی راستەوخۆی شا و بەكاریگەری برۆكراسی و هێزی چەكداری و لە ژێر گوشار هەڵدەبژێردران. لە هەموو قۆناخەكانی سەقامگیر بوونی دیكتاتۆریدا مەجلیس بە تەواوی جێگایەكی فەرمایشی بوو. تەنانەت دوو حیزبی سەداسەد سەر بە شا لە مەجلیس دا بوون كە گەل بە گاڵتە ناوی ئەوانی كردبوو بە “حیزبی بەڵی قوربان و حیزبی بەسەرچاو قوربان”. لە جیاتی ئەوەی كە شا و دەربار شتێكی نەریتی و بچووك لە كەناری دەسەڵاتی ئیرادەی گەل واتە مەجلیس بن، مەجلیس دەزگایەكی باناوەڕۆك و بچووك بوو كە بە دەسەڵاتی گەورە و فراوانی خوسرەوانییەوە هەڵاوەسرا بوو. سەرۆك وەزیر شا هەڵیدەبژارد و بە لیستەیەكەوە بۆ مەجلیسی دەنارد كە سەدا سەد قەبووڵ كراو بوو. لە دەسپۆتیزمی ئێرانیدا قانوون هیچ بڕەوی نەبوو. تێكۆشانی بەشێك لە ناسیۆنالیسە لیبەراڵەكان بۆ قانوونمەند كردنی شا هیچكات نەگەیشت بە ئەنجام و مۆدێڕنیزمی رۆژئاوایی تەنیا لە ئابووری و لە دامءدەزگا پەروەردەیی و برۆكراسیدا و لە جل و بەرگی چینی ناوینی شار دا مایەوە. یەكێك لە خواستەكانی شۆڕش لە ساڵی 57 دا ئەوە بوو كە پەرگالێكی گرێدراو بە قانوونێكی دیمۆكراتیك دابمەزرێت كە ئیرادەی گەل لە رێگای مەجلیسەوە بەڕێوەی دەبات. قانوونی ئەساسی دیمۆكراتیك پێویست بوو لە رێگای مەجلیسی دامەزرێنەران(مجلس موسسان) كە بە هەڵبژرادن دێتە سەر كار، پێشكێش بكرێت. ئیسلامییە توندڕەوەكان بە كەڵك وەرگرتن لە هەستی گەل و كاریگەری دین و هەروەها رادیكاڵیزمی سەردەمی شۆڕش، رەوتێكی تریان هێنایە ئاراوە. ئەوان لە سەرتا پەرگالی كۆماری ئیسلامییان لە 1358 خستە بەر ریفراندۆمی گەلەوە. بێ ئەوەی كە ناوەڕۆكی ئەم پەرگالە دیاری كرابێت. هەركەسێك تەفسیرێكی تایبەتی لە سەر ئەم پەرگالە هەبوو. بەڵام ئەوەی كە ماهیەتی مەسەلەكەی بەتەواوی دەزانی و هێزی داڕشتنی ناوەڕۆكیشی ئامادە كردبوو رووحانیەت و لایەنگرانی بوون. دواتر لە سەر ئەو دەستوورە بن‌چیینەییەی كە پێویست بوو ناوەڕۆكی ئەم دەسەڵاتە پێناسە و دیاری بكات، لە ناوبەری رووحانیەت كە حیزبی جومهوری ئیسلامی نوێنەرایەتی دەكرد و هێزەكانی تر كێشە ساز بوو. دەوڵەتی كاتی رەشنووسێكی دەستووری بن‌چینەیی ئامادە كرد و خوازیاری ساز بوونی مەجلیسێكی دامەزرێنەران بۆ ئەرێ كردنی ئەو بوو. ئەو رەشنووسە بە بۆچوونی هاوبەشی میللییە لیبەراڵەكان و میللی ــ مەزهەبییەكان و چەندێك لە گرووپە چەپەكان ئامادە كرابوو، نزیكی دەستووری بن‌چینەیی مەشرووتییەت بوو. حیزبی كۆماری ئیسلامی و شۆرای شۆڕشیش رەشنووسێكی قانوونی ئەساسی ئەمادە كردبوو كە لەوێدا باسی لە ویلایەتی فەقیهێك كردبوو كە تیۆری خومەینی بوو. ئەوان هەروەها رەخنەیان لە دەستەواژی دیمۆكراتیك لە رەشنووسەكەی دەوڵەتی كاتیدا هەبوو و دژی سازبوونی مەجلیسی دامەزرێنەرانیش بوون. ئەوان خوازیاری ساز بوونی “مەجلیسی خوبرەگان” بوون كە زۆرتر لە سەر بنەمایەكی فیقهی دادەمەزرا. لە ئەنجامی گوشارەكانی شورای شۆڕش هەڵبژارتنی مەجلیسی خوبرەگان دەستی پێكرد. بەشێك لە لایەنە سیاسییەكان بەتایبەت جەبهەی میللی لە هەڵبژاردندا بەشدارییان نەكرد. سەداهەشتای كاندیداكان مەلا بوون. لە 73 ئەندامی ئەو مەجلیسە شەست كەسی سەر بە حیزبی جومهوری ئیسلامی هەڵبژێردرا. بەو شێوازە بوو كە مەجلیسی خوبرەگان قانوونی ئەساسی ئێستای كۆماری ئیسلامی ئەرێ كرد. لەو دەستوورە بن‌چینەییەدا حكومداری لە خواوە دێ و هەموو قانوونەكان، بن‌چینەییەكی شەرعی و حوكمی ئیسلامیان هەیە و هێزی پێكهێنەری قانوونیش لە لایەن ویلایەتی فەقیهەوە دادەمەزرێت. ئەوە یەكەمجار بوو دەسەڵاتێك لە سەر بنەمای نەریتی خوسرەوانی بەو شێوازە خۆی بە قانوونی دەكرد. ئیتر قانوون تەواوەن بە پێی دەسەڵات بوو. بەڵام لەگەڵ ئەوەش دا بەشێكی تر لە قانوونی ئەساسی باس لە ئیرادەی گەل و هێزی هەڵبژاردنی گەل و مەجلیس و ئەو رێكخراوانە دەكات كە بە شێوەی هەڵبژاردن دێنە ئاراوە. ئەوە خۆی لە خۆیدا ناكۆكێكی گەورەیە. زەمینەی شەڕی نێوان ئیرادەی گەل و ئیرادەی ئاسمانی و فەرەهمەندی لە دەستوور بن‌چینەیی ئێراندا هەیە. ئەمە بوو بە زەمینەیەك بۆ شەڕی ئەو كەسانەی كە هەتا دوایی دەسەڵاتی رەهای ویلایەتی فەقیهییان دادەسەپاند لەگەڵ ئەو كەسانەی كە بەشێوازێكی خوازیاری هەبوونی رۆڵ بۆ ئۆرگانەكانی هەڵبژاردن بوون. ئەمە لە كاتێكدا كە پەرگال تووشی قەیران دەبێ دوو رێگا دەهێڵێتەوە. یان ویلایەتی فەقیه بە دەستڕۆیی خۆی مەجلیس بەتەواوی باكاریگەر دەكات كە بۆ ئەوە ملیتاریزمێكی كە ئیرادە شكێن بێ، پیویستە یان ئەوەی كە مەجلیس و ئۆرگانەكانی گریدراو بە گەل هەنگاو بە هەنگاو رۆڵیان زیاتر دەبێـت. كێشە لێرەدایە كە ئەو پەرگالەی كە لە قانوونی ئەساسی دا پێناسە كراوە لە خرابترین ئەگەر دا دەبێتە دەسەڵاتێكی موتڵەق و تۆتالیتەر و لە باشترین ئەگەر دا دەبێتە حوكمدارییەكی دووبەرەكی یان “دو گانە”. خرابترین ئەگەر واتە پێشكەوتنی ملیتاریزم شێوازێك لە ئیستیقراری ملیتاری و دیكتاتۆری لەگەڵ خۆیا دەهێنێ بەڵام باشترین ئەگەر هەمیشە بێ ئیستیقرارییە. یانێ پۆزیسیۆنی رێكخراوە قانوونییەكانی سەر بەگەل زۆر لاواز داڕێژراوە. پۆزیسیۆنی ویلایەتی فەقیه بە هەندێك رێكخراوە وەكوو شورای نیگەهبان و مەجمەعی تشخیصی مەسلەحەت بە هێزتر بووە و لە هەموو كێشەكاندا بارەكە بۆ لای ویلایەتی فەقیه دەشكێتەوە. قانونی ئەساسی ئێران پڕە لە قانونی رازاوە و جوان كە مرۆڤ دەتوانێ زۆر بە راشكاوی وەكوو قانوونی دیمۆكراتیك بیاننرخێنێت، بەڵام ئەو قانوونانە هەموو مەشرووت كراون بە خاڵە سیاسییەكان و بەرژەوەندی و ئاسایشی پەرگال و تەشخیسی ویلایەتی فەقیه و ئۆرگانەكانی گریدراوی ئەو. لە قانوونی ئەساسی ئێراندا تەنیا ئەو بەشە لە قانوونەكان زۆر راشكاوانە، ئاشكرا و روونن كە دەربارەی ویلایەتی فەقیه، رەهبەری و ئۆرگانەكانی گرێدراوی ئەو و دەستڕۆیی ئەوانە. ئەو قانوونانەی كە لە بارەی هەڵبژادن مەجلیس، ئۆرگانەكانی گرێدراوی گەل، ماف و ئازادییەكان و گەلانی جیاواز دان هەموویان ناڕوون و مەشرووت بە تەشخیسی مەسلەحەت نیزام و ئاسایشی پەرگالن. یانێ مرۆڤ دەتوانێ پەرگال مەشرووتە ببینێ بەڵام لەو پەرگالە دا ئەوە دەسەڵات نیە كە مەشرووت بووە بە قانوون، بەڵكوو ئەوە قانونە كە مەشرووت بووە بە بەرژەوەندی و مەسلەحەت و تەشخیسی ئەوان لە لایەن نیزامەوە. بۆ وێنە لە دەستووری بن‌چینەیی دا لە ئەسلی 24 دا باس لە مافی ئازادی رادەربڕین و ئازادی راگەیاندنەكان دەكات كە بە پێی ئەو قانوونە، نووسین و دەربڕینی بیروڕا لە راگەیاندنەكاندا ئازادە بەڵام لە بەشی دووهەمی قانوونەكەدا دەڵێ بە شەرتێك كە تێكدەری بنەمایەكانی ئیسلامی و بەرژەوندی گشتی نەبێت. هەروەها دەڵێ كە وردەكاری ئەم ئەسڵە، قانوون دیاری دەكات و لە قانوون دا بە دەیان خال و مادەی جوادا هەیە كە ئەم ئازادییانەی كە باسی لێوە دەكرێت، ئاستەنگ دەكات. زۆربەی قانوونەكانی ناو دەستووری بن‌چینەیی بە شێوازێكی زۆر ژیرانە دەكەوێـتە بن سێبەری ئەو دەستڕۆییە بەرفراوانەی كە هەر لە قانوونی ئەساسی دا دراوە بە رەهبەر و ویلایەتی فەقیه و دەزگا ئاسایشییەكان. لە راستیدا لە پەرگالی ئێراندا و لە قانونی ئەساسی دا قانون بە دەستی خۆی، خۆی كوشتووە. بۆ تێكۆشانی دیمۆكراتیك لە ئێراندا هەڵبەت دیمۆكراتیك بوونی قانوونی ئەساسی شەرتێكی هەرە پێویستە بەڵام دەبێ ئەوە بزانین كە دیمۆكراتیك بوونی قانونی ئەساسی ئیللا بەواتای سێكۆلار بوونی ئەو نیە. تێكۆشان بۆ دیمۆكراتیزە كردنی قانوونی ئەساسی پێویستە لە سەر بنەمای بە هێز كردنی لایەنی قانوون لە بەرامبەر دەسەڵات بێت. یانێ پێویستە ئەو قانوونانەی گرێدراوی مەجلیس، گەل و هەڵبژرادنن بائیبهام، روون و ئاشكرا بن و بە هیچ شەرتێك كە زەمینەی دەستێوەردان و گۆڕانكاری دڵخوازی دەسەڵات لەواندا سازبكات، مەشرووت نەبن.