ئارێز ئەندەریاری
جێژن و ڕێوڕەسمەکان هێمای ناسنامەی نەتەوەیی و ئایینی هەر نەتەوەیەکە، کوردان یەکەمین ڕۆژی بەهار وەک ڕۆژی نەورۆز و سەرەتای ساڵی نوێ بە ناو دەکەن. نەورۆز هاوکاتە لەگەل ڕێوڕەسمی تایبەت و ڕێوڕەسمی ئایینی کە وەک مەزنترین جێژنی کوردان زۆر لە مێژە تاوەکوو ئەمڕۆ بە یادگار ماوەتەوە.
گەلی کورد بە بەشداریکرن لە نەورۆز و بە پێی داب و نەریت و ڕێوڕەسمە کۆنەکان، هاودڵی و هابیری خۆیان بە شێوەیەکی سەمبولیک بەرجەستە دەکەن و بەو شێوازە، هەریکەم ساڵی جارێک پەیوەندی و پەیمانی خۆیان لەگەل باوباپیران، میراتە کۆنەکان، ڕۆحی گشتی و نیشتمانیان نوێ دەکەنەوە و گیانێکی نوێ دەبەخشنە نەریتە کۆنەکان. داهاتووی فەرهەنگی و شارستانیەتی کوردستان، گرێدراوی بەهێز بوون یان لاوازی تۆوە کولتووریەکانی ئەو جۆگرافیایەیە. سەرەڕای ئەوەی زۆرێک لە داب و نەریتە کۆنەکانی کوردان سنوورەکانی کوردستانیان دەرباز کردووە و بە هەموو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بڵاو بوەتەوە، بەردەوامی پەسەند کردنی کولتووری کوردی لە ناوخۆ و دەرەوەی سنوورەکانی کوردستان، گرێدراوی و بایەخدان بە فەرهەنگ و شارستانیەتی کوردی و تەنانەت پەیوەندیە ناوخۆ و دەرەکیەکانە لەسەر ئەم بنەمایە ڕێک دەخرێن.
نەورۆز دابونەریتێکی زۆر کۆن و دێرینە کە لە لایەن کورد و گه‌لانیتر له ناوچه‌که بە شێوەی جۆراوجۆر به‌ڕێوه ده‌چێت و بنەماکه‌ی دەگەڕێتەوە بۆ چاخە دێرینەکان. جێژنی نەورۆز پێشینەیەکی دوور و درێژی هەیە و یەکێکە لە کۆنترین جێژنەکانی مرۆڤایەتیە. بە پێی ئەو لێکۆڵینەوانەی لەو بوارەدا کراون، کۆنترین مرۆڤەکانی سەر گۆی زەوی، ئەو کاتەی کە لە ئەشکەوتەکاندا ژیاون، رۆژی یەکەمی بەهاریان کردووەتە جێژن.
ئاگر و ڕۆژ و ڕووناکی لای میتراییەکان، زه‌رده‌شتیه‌کان و ئێزدیه‌کان پیرۆزن. هەندێک بۆچوون باس لەوە دەکەن کە ئه‌و ڕۆژه مرۆڤ ئاگری دۆزیوەتەوە و کردوویانه بە شایی و به‌زم و ناویان ناوە نه‌ورۆز. کورده‌کان له‌هه‌موو پارچه‌کانی کوردستان، وه‌ک نه‌ریت، نه‌ورۆز وه‌ک یه‌که‌م ڕۆژی ساڵی نوێ و پێشوازی کردن له‌به‌هار جێژن ده‌گرن. نه‌ورۆز یه‌که‌م ڕۆژی مانگی خاکه‌لێوه‌یه (فه‌روه‌ردینه) که له‌‌ناوی ئه‌هورامه‌زدا وه‌رگیراوه. لە زۆربەی ئەو هەرێمانەی جێژنی نەورۆزی تێدا بەڕێوە دەچێت، جگە لە چەند گوندی هەرێمی هەورامان نەبێت، یەکەم ڕۆژی مانگی خاکەلێوە وەک نەورۆز دەست نیشان دەکرێت. لە ناوچە‌ی هەورامان چەند گوندی تایبەت هەیە کە زووتر لە کەشوهەوای گشتی هەرێمی هەورامان، بەهار دەست پێدەکات و بە بۆنەی گۆڕینی کە‌شوهەوا و نەمانی بەفر، مانگێک پێش نەورۆزی گشتی کوردستان، یەکەمین چوارشەممەی مانگی ڕەشەمە دەکەنە نەورۆز کە بە نەورۆزی میترایی ناسراوە، ئەم گوندانە بریتین لە؛ چەشمیەر، دێوەزناو و پاڵنگان.
پێشینیان له‌وباوه‌ڕه‌دا بوون کە لە مانگی نەورۆزدا ” گیانە پاکەکان” سەردانی کەسوکارەکانیان لەسەر زەوی دەکەنەوە، بۆیە ئاگریان کردووەتەوە و “خوانی حەوت شین”یان ڕازاندووەتەوە و بەدەوریدا دانیشتوون. بۆیە چەند ڕۆژێک پێش لە ھاتنی نەورۆز، خەڵک دەست دەکەن بە نوێکردنەوەی ناوماڵیان و جلی نوێ لەبەر دەکەن و بە ئاگر کردنەوە دەچنە پێشوازی نەورۆز.
سه‌باره‌ت به پێشینه‌ی نه‌ورۆز، ڕوانگه‌ی جۆراوجۆر هه‌یه. گومان لەوەدا نییە کە سەردەمانی پێش هاتنی فەلسەفەی زەردەشت جێژنی نەورۆز لای خەڵکانی (زاگرۆس و نێوان دوو ئاو) کوردستان بەڕێوە چووە و بەو پێیەی تۆوی ئاگر لە سێ تۆیەکەی تر جیاواز بووە و بەرەو ئاسمان هەڵکشاوە و یەکێک لە پێویستیە سەرەکیەکانی ژیان و پاراستن بووە و جێگایەکی تایبەتی لە لای خەڵک هەبووە کە کردنەوەی ئاگر لە یەکەم ڕۆژی بەهاردا، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕامانە.
بەپێی هەندێک لە سەرچاوەکان، جەژنی نەورۆز هەمان جەژنی زیندوو بوونەوەی (دەمموزی خودای سۆمەریەکان تەمموز)ە ، بە پێی باوڕی ئایینی سۆمەریەکان، دەمموزی پاش ئەوەی شەش مانگ وەک سزادانێک دەچێتە جیهانی ژێرەوە و لە ڕۆژی نەورۆزدا کە دەکاتە ڕۆژی یەکەمی، مانگی یەکەمی ساڵی نوێی سومەری، دەمموزی زیندوو دەبێتەوە. ئەو زیندوو بوونەوەیە ڕەهەندێکی ئایینی و ئەفسانەیی سروشتی هەیە، چونکا لەم ڕۆژەدا شەو و ڕۆژ هاوسان دەبن و ساڵ نوێ دەبێتەوە، هەر بۆیە ئەو ڕۆژە کراوە بە ڕۆژی یەکەمی ساڵی نوێ و کۆنترین ساڵنامەی مێژووییش (سۆمەریەکان) لەوێوە دەست پێدەکات.
ساڵنامەی سۆمەری (زیندوو بوونەوە)ی دەمموزی، بۆ دوازدە تا پازدە هەزار ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە ، کە هاوکاتە لەگەڵ چاخی بەردی ناوین. لەدەور و بەری ئەشکەوتی شانەدەر و لەگەڵ سەرهەڵدانی یەکەمین گوندی چاخی بەردی نوێی کشتوکاڵی، گوندی زەڤیاچەمێ کە مێژووەکەی تا پازدە هەزارساڵ پێش زایینە. ئەمە سەرەتای کشتوکاڵی و ئەشکەوت و گوند دروسکردنە، سەرەتای قۆناخێکی گرینگی شارستانیەتە و لەوێوە مرۆڤایەتی پێ دەنیتە قۆناخێکی تری ژیان، کە زۆر جیاوازە لەگەڵ چاخی بەردی ناوین و کۆن. هەر ئەو گۆرانکاری و پێشکەوتنەیە کە لە ناوچەکە دەبێتە هۆی دروسبوونی شاری حەسکێف لە باکوری کوردستان لە دوازدە هەزار ساڵ پێش ئێستاکە.
پەرستگای گرێ ناڤوکێ و شاری ژیر زەوی دێرینکۆیۆ لە باکوری کوردستان، تەمەنیان بۆ زیاتر لە دوازدە هەزار ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە، ئەم ئاسەوارانە کاری شاخکۆڵین و بەردتاشینە کە دەتوانین بە سەردەمی بەرد تاشین ناوی ببەین، ئەگەر بەوردی سەرنج بدەین ئەوا گرێ ناڤوکێ، پەرستگەیەکی زۆر گەورەیە بە شێوازی بازنە کە هێمای ڕۆژە، هەمان تۆوی پیرۆز لە ئایینی میترایی و دوواتر زەردەشتی و… ، هەر وەها لە نێو شاری ژێرزەوی دێرینکۆیۆش پەرستگە هەیە کە پێدەچێت شاری ژێر زەوی دێرینکۆیۆی باکور، هەمان جیهانی ژێرەوەی داستانی عەشتار و دەمموزی بێت، کە لەویدا هەموو ئەوانەی دەچنە خوارەوە وەک سزایەک حەوت دەرگا دەبڕن، کە ئەمەش پێمان دەڵێ ؛ شاری دێرینکۆیۆ هەمان جیهانی ژێرەوەی داستانە سۆمەریەکەیە، ئەمەش ڕێگای ئەوەمان بۆ خۆش دەکات کە بڵێین: ئەو پەرستگانە شوێن و جوگرافیای ڕێوڕەسمی چوونە خوارەوی دەمموزی و ڕۆژی (نەورۆز) زیندوو بوونەوە بن.
ئەمانە جارێکی تر دەریدەخات کە جێژنی نەورۆز هەمان ڕۆژی زیندوو بوونەوەی دەمموزییە کە بە جێژنی (زەگموک) ناسراوە. دەمموزیش داستانێکی هەرە کۆن و گرنگی سۆمەریەکانە، سۆمەریەکانیش بە ڕای زۆربەی شارەزایان و میژووناسانی کوردستان و ڕۆژهەڵات، ئەوانەن کە لە کوردستانەوە چوونەتە خوارەوە و لەوێ قۆناخێکیتری شارستانیەتیان دەستپێکردووە. کە چوونەتە خوارەوە کوردستانیان چۆڵ نەکردووە و پەیوەندیان دانەبڕاوە، بۆ بەڵگەش بەردەوام شوێنەواری سۆمەریەکان لە هەموو کوردستان دەدۆزرێتەوە کە هەم شوێنەواری پێش چوونە خوارەوەیان هەیە و هەمیش دوای چوونە خوارەوە، هەر بۆیە هەندێک لە میژووناسانی ناوچەکە، سۆمەریەکان بە باپیرانی کورد دەزانن و هەشن دەڵێن: سۆمەریەکان ئەوانەن کە لە ئەشکەوتی شانەدەر هاتوونەتە دەرەوە.
ئەمانە هەمووی ئەوەمان پێدەسەلمێنن کە نەورۆز جێژنی زگماکی سۆمەریە و لە ڕۆژی زیندوو بوونەوەی دەمموزی، ئەو جێژنە پیرۆزکراوە و بەردەوام پیرۆز دەکرێ. ئەو جێژنەش لە کوردستان سەریهەڵداوە و هەر لە کوردستانیش بە چوار دەوری دونیادا بڵاو بوەتەوە. چونکە شارستانیەت و فەرهەنگی سۆمەریەکان، کاریگەری بەسەر هەموو ئەو نەتەوە و وڵاتانەی دەوروبەر و جیهان هەبووە، هەر بۆیە (گوتی و میتانی و عیلامی و مەدی و کاردۆخیەکان و… هەموو ئەو هۆز و گرووپانەی کە لە مێژوودا، پڕۆسەی مێژوویی پیگەیشتنی کورد دەخەملێنن) ئەم جێژنەیان پیرۆز کردووە و جگە لە کورد، پێش زایین و لە سەردەمی سۆمەر و ئەکەد و بابلی و ئاشووریش نەورۆزیان بەڕێوەبردووە و ئەوەتە مێژوو باسی (نەورۆزی بابلی) دەکات و لەسەردەمی ئاشووریش دا بە ئەکیتۆ ناوبراوە، ئەمەش ئاسایی بووە کە ئەم جێژنە جیهانییە، گەیشتووەتە هەر وڵاتێک و لە نێو هەر میللەتێک ئاوەها ئەوانیش لە گەڵ فەرهەنگی خۆیان گونجاندوویانە، بەڵام هەرگیز نەیانتوانیوە میژووەکەی بگۆڕن.
لە بەردەوامی لێکۆڵینەکان سەبارەت بە شێوازی سەرهەڵدان و دیرۆکی نەورۆز له دوای سومەرییەکان، لە هێندێک له سه‌رچاوەکان هاتووه، زه‌رده‌شت خۆی نه‌ورۆزی خستوه‌ته سه‌ره‌تای به‌هاره‌وه. هه‌ر وه‌ک باس کراوە، دابه‌ش کردنی ساڵ تا سه‌ده‌ی پێنجه‌می پێش زایین، له سه‌ر بناخەی دوو جێژنی نه‌ورۆز و مێهره‌گان، ساڵ دوو وه‌رزی بووه. به گوێره‌ی نووسراوه‌ی مێژوونوسه‌کان، رێبه‌رانی ئایینی زه‌رده‌شتی له ساڵی ٤٨٥ ی پێش زایین ساڵنامه‌ی هه‌تاوییان ئاماده کردووه و له‌و ساڵه‌دا چوار ورزی ساڵ دیاری کراوه.
ساڵنامه‌ی مه‌زده‌یه‌سنای (زه‌رده‌شتی) که له ساڵی ٤٨٥ ی پێش زایین داڕێژراوە، ساڵێکی هه‌تاوییه که به یه‌کسانی شه‌و و رۆژی به‌هار ده‌ستی پێکردووه و ٣٦٥ رۆژی هه‌بووه که به سه‌ر ١٢ مانگی ٣٠ رۆژی و ٥ رۆژی که‌بیسه له کۆتایی ساڵدا دابه‌ش کراوه. ( ئه‌م ٥ رۆژه له حیساباتی کورده‌واریدا به په‌نجه‌وتار ناسراوه). ساڵی هه‌تاوی ٣٦٥ رۆژ و ٦ کاتژمێره. ئه‌گه‌ر ساڵێک به ٣٦٥ رۆژ حیساب بکه‌ین چاره‌که شه‌و و رۆژێک که‌م دێنێ.
له ١٢٠ ساڵ دا ئه‌م چاره‌که شه و رۆژه، ده‌بنه یه‌ک مانگی ته‌واو. سه‌ره‌تا که مانگیان به ٣٠ رۆژ حیساب ده‌کرد، پێنج رۆژه زیادییه‌که‌یان وه‌ک په‌نجه‌وتار له کۆتایی ساڵدا هەژمار نه‌ده‌کرد. دواتر گرفتی ئه‌و پێنج رۆژه‌یان به دابه‌ش کردنی به سه‌ر مانگه‌کانی به‌هار و هاویندا چاره‌سه‌ر کرد. به‌ڵام گرفتی پێنج کاتژمێرو ٤٨ خوله‌ک و چه‌ند چرکه‌که، واته چاره‌که شه‌و و رۆژه‌که ده‌بووه هۆی ئه‌وەی که هه‌ر چوار ساڵ جارێک جێژنی نه‌ورۆز دوا بکه‌وێ و به درووستی له سه‌ره‌تای به‌هاردا نه‌گیردرێ. به‌م جۆره ده‌بوو که هه‌ر ١٢٠ ساڵ جارێک یه‌ک ساڵ به ١٣ مانگ هەژمار بکه‌ن که ئه‌م ساڵه به ساڵی که‌بیسه ده‌ناسرا. ئه‌م ئاڵوگۆڕه‌ی جه‌ژنی نه‌ورۆز له سه‌رده‌می ساسانیه‌کان هه‌ر به‌و جۆره ئاسایی بووه‌وه و به ناچاری ئه‌م ئاڵوگۆڕه‌ی نه‌ورۆزیان قه‌بووڵ کردبوو. بۆ نموونه، له ساڵی ٣٠٠ ی زایینی، جێژنی نه‌ورۆز له رۆژی ٧ ی سێپتامبر و له ساڵی ٤٠٠ ی زایینی، له ١٢ ی ئووت و له ساڵی ٥٠٠ ی زایینی، له ١٩ ی ژوئییه و له ساڵی ٦٠٠ ی زایینی، له ٢٤ ی ژوئه‌ن و سه‌ره‌نجام له ٦٣٢ ی زایینی، له ١٦ ی ژوئه‌ن دا به‌ڕێوه‌چووه. لێره‌دا ده‌بینین کە جێژنی نه‌ورۆز له ساڵی ٤٨٥ ی پێش زایین له ٢٢ ی مارس دا به‌ڕێوه‌چووه و له ساڵی ٦٣٢ ی زایینی که‌وتوەته ١٦ ی ژوئه‌ن که راست ٩ مانگ و چه‌ند رۆژ دوا که‌وتووه. سه‌ره‌ڕای ئه‌م ئاڵوگۆڕه که‌بیسه‌ییه که ده‌بووه هۆی پاش و پێش که‌وتنی جێژنی نه‌ورۆز و مێهره‌گان، زۆرجار رێده‌که‌وت که پادشایه‌ک یا ده‌سه‌ڵاتدارێک به بۆنه‌ی گه‌یشتنه ده‌سه‌ڵات یان تاج له سه‌ر نانی خۆیان، جێژنێکیان ده‌گرت و ئه‌و رۆژه‌یان به نه‌ورۆز یا مێهره‌گان ناودێر ده‌کرد. یا ئه‌م تاج له سه‌رنانه‌یان ده‌خسته رۆژی یه‌که‌می به‌هار. شێوه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی جێژنی نه‌ورۆز له سه‌رده‌مه جیاجیاکاندا جیاواز بووه. هێندێک جار له یه‌که‌م رۆژ تا رۆژی شه‌شه‌م، پشووی گشتی بووه و هێندێک جار ته‌واوی ٣٠ رۆژی یه‌که‌م مانگی به‌هاریان جێژن گرتووە. له سه‌رده‌می ده‌سه‌ڵاتداری هێندێک له پاشاکانی ساسانی ٢٢٦ تا ٦٥١ ی زایینی، باو بووه که ته‌واوی مانگی خاکه‌لێوه ٢١ ی مارس تا ٢٠ ی ئاپریل، جێژنیان ده‌گرت.
هێندێک له مێژوونووسان وه‌ک بیروونی له کتێبی( الباقیه و الجاحز دارالمحاسن الازداد) شێوه‌ی به‌ڕێوه‌چوونی ئه‌م جێژنه‌ی به‌م شێوه‌یه نووسیوه. ته‌واوی ٣٠ رۆژی مانگی خاکه‌لێوه‌یان کرده جێژن. ٥ رۆژی یه‌که‌م بۆ پاشاکان بوو که له‌و ماوه‌یه‌دا خه‌ڵات و پێشکه‌شی ده‌درا، ٥ رۆژی دووه‌م بۆ خان و به‌گزاده‌کان، ٥ رۆژی سێیه‌م بۆ خزمه‌تکارانی پادشاکان،( ٥ رۆژی چواره‌م بۆ خزمه‌کانی ئه‌وان) ٥ رۆژه‌ی پێنجه‌م بۆ سوپاییه‌کان و ٥ رۆژه‌ی شه‌شه‌م بۆ خه‌ڵکی ئاسایی بووه.
هورموزی کوڕی شاپووری یه‌که‌م(ساسانی)، پادشایه‌ک بوو که ئه‌م دابه‌ش کردنه‌ی هه‌ڵگرت و فه‌مانی دا تا نه‌ورۆز له یه‌که‌می خاکه‌لێوه‌وه تا کۆتایی بۆ هه‌موو که‌س وه‌کوو یه‌ک به‌ڕێوه بچێ. ئه‌مه‌ش به تێپه‌ڕ بوونی کات ئاڵوگۆڕی به سه‌ردا هات و خه‌ڵک تا ١٣ ی مانگ که رۆژی شووم و ماڵ خاوێن کردنه‌وه و بردنه ده‌ره‌وه‌ی ده‌رد و به‌ڵاکان له ماڵ ده‌ناسرا، جێژنیان ده‌گرت. له رۆژی ١٣ ی مانگی خاکه‌لێوه، خه‌ڵک هه‌موو له ماڵ ده‌چوونه ده‌ره‌وە و ده‌رد و به‌ڵای ماڵیان به کێو و ده‌شت و رووباره‌کان ده‌سپارد. که‌وابوو جێژنی نه‌ورۆز به شێوازی ئه‌مڕۆیی له سه‌رده‌می ساسانیه‌کان بووه‌ته باو و له کۆنه‌وه تا ئه‌مڕۆ له بیر و بۆچوونی گەلانی ئەو هەرێمە جێی گرتووه و پێشوازی لێ ده‌که‌ن. شایانی باسه که ساسانیه‌کان له ساڵی ٥٨١ یا به بۆچوونێکی دیکه ٤٧١ ی زایینی به فەرمی نه‌ورۆزیان وه‌کوو جێژنی نه‌ته‌وه‌یی راگه‌یاندووه. به‌ڵام گرفتی ئاڵوگۆڕ و جێ گۆڕکێی به‌ڕێوه‌بردنی جێژن به هۆی ساڵی که‌بیسه‌وه تا سه‌ده‌ی یازده‌یه‌می زایینی به هه‌مان شێوه به‌رده‌وام بووه.
سەبارەت بە نەورۆز لەسەردەمی پێش ساسانیەکان زانیاری زۆر لەبەر دەستدا نییە بەڵام لەسەردەمی ساسانیەکان بەم لاوە (٦٥٠-٢٢٤ پ ز) زانیاری زۆرە. کەتیبەکانی ساسانی لە کوردستان، پەند نامەکان و نووسراوەکانی تر کە بە زمانی کوردی (پەهلەوی) کە زاراوەی فەیلییە و لەو سەردەمانەدا نووسراونەتەوە، باس لە بەڕێوە چوونی ڕێوڕەسمی نەورۆز لە لایەن شا و گەلەوە دەکەن.
لیرەدا وەبیر هێنانەوە و بەرز ڕاگرتنی یادی ئەو شەهیدانەی کە بە خۆڵەمێشی جەستەیان، ژیانەوەی گەلێک کە لە ناو بەرداشی قڕ کردنی فەرهەنگی دا بوون، مسۆگەر کرد و بوونە هێمای کاوەی سەردەم، کە ئەرکی ئەخلاقی و مرۆڤ بوونمانە و بە بەردەوام کردنی ڕێچکەی ئەوان، خەون و خەیالی هەزار ساڵەمان بەدی بێنین. ئەو چالاکیە گیانبازانە بریتین لە؛
له‌ڕۆژی ٢١ ی ساڵی ١٩٨٢ دا، مه‌زلووم دۆغان یەکێک لە دامەزرێنەرانی پارتی کارکەرانی کوردستان(پ.ک.ک) ئاگری نه‌ورۆزی به‌گڕبه‌ردان له‌جه‌سته‌ی خۆی له زیندانی سه‌ربازی ئامەد، نه‌ورۆزی پیرۆز کرد و ئیتر له‌و ڕۆژه به‌دواوه، جێژنی نه‌ورۆز واتا و مانایه‌کی به‌ته‌واوه‌تی سیاسی په‌یدا کرد و هه‌موو ساڵێک له باکووری کوردستاندا، ڕۆژی نه‌ورۆز کرا به ڕۆژی به‌رخۆدان و سه‌رهه‌ڵدان.
له‌گه‌ڵ هه‌موو قه‌ده‌غه‌کاریه‌کانی ده‌وڵه‌تی فاشیستی تورک، نه‌ورۆز له دوای ساڵه‌کانی ١٩٨٠، له‌شاره‌کانی جزیر و نوسه‌یبین، به‌به‌شداری ده‌یان هه‌زار که‌س و به‌شێوازێکی جەماوەری پیرۆز ده‌کرا.
له‌ساڵه‌کانی ده‌ستپێکی ١٩٩٠، له‌به‌رزایی قه‌ڵای ئامه‌د، کچێکی قاره‌مان به‌ناوی زه‌کیه ئا‌ڵکان، به‌ئاگری جه‌سته‌ی خۆی، ئاگری نه‌ورۆزی گەشاوە کرد. زه‌کیه‌ئاڵکان، بۆ پڕۆتێستۆ کردنی سیاسه‌تەکانی ڕژیمی داگیرکەر و فاشیستی تورکیا و له‌پێناو پیرۆز کردنی جه‌ژنی نه‌ورۆز، به‌ئاگری جه‌سته‌ی خۆی، گوڕ و تینی به‌ئاگری سه‌رهه‌ڵدانی گه‌ل و نه‌ورۆزی تێکۆشان به‌خشی.
خوێناوی ترین نه‌ورۆز، نه‌ورۆزی ساڵی ١٩٩٢ ی شاری جزیر بوو. له‌ڕۆژی ٢٠ ی مارسی ١٩٩٢، جه‌ماوه‌ر له‌ناو مه‌یدانی کۆماری شار دا، ئاگریان داگیرساندبوو. ئه‌وسا له ده‌وری ئاگره‌که ده‌ستیان به هه‌ڵپه‌ڕین کردبوو. هێزه‌کانی ده‌وڵه‌تی تورک، به‌چه‌ک هێرشیان کردە سه‌ر جه‌ماوه‌ر و له ئه‌نجامی ئه‌و هێرشه‌دا به‌سه‌دان که‌س بریندار بوون و گیران. هه‌روه‌ها ١٣ وڵات پارێزی دیکه، له‌هێرشی هێزه‌کانی ده‌وڵه‌تی فاشیستی تورک، ژیانی خۆیان له ده‌ست دا.
له‌ساڵی ١٩٩٤ له‌کاتی پیرۆزباییه‌کانی جه‌ژنی نه‌ورۆز، پۆلیسی ئاڵمان، هێرشی کرده سه‌ر کوردانی دانیشتووی ئه‌و وڵاته و له‌ئه‌نجام دا جه‌وانێکی کورد به‌ناوی حه‌لیم ده‌نه‌ر، به‌هۆی لێدان، گیانی له‌ده‌ست دا. هه‌ر له‌هه‌مان ساڵ دا، له‌درێژه‌ی چالاکیه‌کانی کوردان له‌وڵاتی ئاڵمان بۆ پیرۆز کردنی جه‌ژنی نه‌ورۆز، دوو کیژ به‌ناوه‌کانی ڕووناهی و بێریڤان، ئاگریان له‌جه‌سته‌ی خۆیان به‌ردا و تاوەکوو ئەمڕۆیش شۆڕشگێڕانی کورد، نەیانهێشتووە کە گڕی نەورۆز دابمرکێ و ساڵ لە دوای ساڵ بە جۆشێکی گەورەترەوە ئەو بۆنە مێژووییە بەرز ڕادەگیردرێ و فەلسەفەی هەبوونی لەلای کوردان بە تایبەتی، ژیان دەکردرێ و گەلان هەنگاو بە هەنگاو لە ئازادی و هاوسانی و پێکەوە ژیان کە حەقیقەتی هەبوونی ئەو جێژنە پیرۆزەیە، نزیکتر دەبنەوە.