لە دوای دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی ئێران كاربەدەستانی رژێمی نوێ، بە هێرشێكی بەرفراوان و كۆمەڵكوژییەكی مەزن هەوڵیاندا دەسەڵاتی خۆیان لە تەواوی ئێران و بە تایبەتی لە سەر نەتەوەكانی ئێراندا بسەپێنن. رژێمی كۆماری ئیسلامی ئێران بە لە ناو بردنی هێزە بەرهەڵستكارەكانی خۆی، یەكدەست بوون و دیكتاتۆریەتی خۆی دامەزراند. عەقڵیەتی فاشیزمی زاڵ لە ناو حكوومەتی پەهلەوی، ئەم جارەیان بە دەمامكی مەزهەبی لە ناو رژێمی كۆماری ئیسلامی دا بەردەوام بوو. لە دوای كۆماری ئیسلامی ئێران كاربەدەستانی ئەم رژێمە، بە هەموو رێبازێكەوە هەوڵیان دا هەم ناسنامەی راستەقینەی سەرجەم گەلانی ئێران لە ناو ببەن و هەمیش هەوڵیان دا عەقڵیەت و ئامانجە ئایدیۆلۆژیك و سیاسیەكانی خۆیان بە رێگای هەموو میكانیزمەكانی دەسەڵات و بە تایبەت بە رێگای میكانیزمەكانی پەروەردە، تێپەڕی ناو گەلانی ئێران بكەن. بەم شێوازە عەقڵیەتی نەتەوەی سەردەستی فارسی ئێرانی و هاوكات عەقڵیەتی مەزهەبی سەردەستی حكوومەتی بوون بە ئامێری قڕكردنی كولتووری و ئاسمیلاسیۆنی ناسنامەیی سەرجەم گەلانی ئێران. هەر چەند ساڵ جارێك، سەرۆك كۆماره‌كانی ئەم رژێمە بە سەردانەكانیان بۆ ناو نەتەوەكانی ئێران و بە پێشكەش كردنی وتاری هاوشێوە و وادەی درۆ، لە لایەكەوە دەیانهەوێ وەها نیشان بدەن كە سەرچاوەی كێشەكان نەك كۆماری ئیسلامی، بەڵكوو گەلانی ئێران بۆ خۆیانن و لە لایەكی تریشەوە دەیانهەوێ ئەوە بسەلمێنن كە پێناسەی راستی كێشەكان كاربەدەستانی رژێم دەیزانن و چارەسەریەكەشی هەر لە لای ئەوانە .
هەری دوایی سەرۆك كۆماری دەیەمینی ئەم رژێمەش لە ژێر ناوی سەفەری ئۆستانی سەردانی رۆژهەڵاتی كوردستانی كرد و لە شارەكانی ورمێ و مەهاباد چەندین وتاری پێشكەش كرد. لە وتارەكانی حەسەنی روحانی لە شارە ناوبراوەكان دا، چەندین خاڵی گرینگ ئاماژەی پێ درا كە پێویستە هەڵسەنگاندنی لە سەر بكرێ .
1 ـ بانگەوازیەكان و ئاواتەخوازیەكانی حەسەنی روحانی بۆ كاربەدەستانی رژێم لەم شارانە، بە مەبەستی كۆتایی پێهاتن بە سیاسەتی هەڵاواردن و سەرەڕاست كردنەوەی هەڵسوكەوتی ناشیاو لەدژی گەلی كورد و ئازەری و نەتەوەكانی تر لە ئێران دا، لە لایەكەوە دان پێدانانێكی ناڕاشكاوانەیە بە هەبوونی سیاسەتی هەڵاواردن و ئاسمیلاسیۆن كە هەتا ئێستا لە لایەن رژێمەوە نكۆڵی لێ دەكرا. لە لایەكی تریشەوە سەرنج ڕاكێشە كە حەسەنی روحانیش لە پێناسەی كێشەكان و دانانی رێبازی چارەسەری بۆ كێشەكان دا هیچ جیاوازیەكی لەگەڵ سەرۆك كۆمارانی یەكەم تا نۆهەم نەبوو. ئەو كاتە ئەم پرسیارە دێتە ئاراوە كە مادام پێناسەی كێشەكان و رێبازی چارەسەری كێشەكان هیچ جیاوازیەكیان لەگەڵ رابردوو نییە، حەسەنی روحانی كێ رەخنە دەكات و بانگەوازی لە كێ دەكات؟ ئایا لە ژێر ئەم رەخنانە دا حەسەنی روحانی رەنگدانەوەی ناكۆكیەكانی ناوخۆی رژێم دەكات یان سەر لە نوێ هەوڵی هەڵخەڵەتاندنی گەلی كورد و گەلانی ئێران دەدات.
2 ـ بە گشتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە جۆگرافیای ئێستاكەی ئێرانیش بە هەزاران ساڵ مێژووی پێكەوە ژیانی گەلانمان وە بەر چاو دەكەوێ. تێكەڵاوی كولتووری گەلانی نیشتەجێی ئەم هەرێمە، دەوڵەمەندییەكی بێ وێنەی خوڵقاندووە. ئاوابوونی دەسەڵاتەكان و بە تایبەت دامەزراندنی دەوڵەت نەتەوەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە ئێران دا هۆكاری ئەساسی و سەرچاوەی بنەڕەتی كێشەی نێوان نەتەوەكان و رەنگە جیاوازە ئایینیەكانە. سیاسەتی باوی؛ (( پەرت بكە و زاڵ بە ))، هەر چەندە بە بەژنی سیاسەتمەدارانی ئینگلیس بڕاوە، بەڵام بۆ جاری یەكەم خوڵقێنەرانی ئەم سیاسەتە كۆنە دەسەڵاتەكانی ئێرانی بوون. دەسەڵاتی زیاتر لە ٢٥٠٠ ساڵی ئێران هەتا ئێستاكە لە پڕۆسەیەكی مێژوویدا هەوڵیان داوە كە بە لە ناو بردنی یەكێتی گەلان، تۆوی دووبەرەكی و فیتنە لە نێوان گەلان بچێنن و بە شێوازە دەسەڵاتی رەهای خۆیان وەدی بێنن. كاتێك گەلان بە ناسنامەی گەوهەری خۆیانەوە بژین و پەیوەندیەكی گەرم و كولتووری لەگەڵ یەكتر ساز بكەن، دەگەن بە ناسنامەیەكی گشتی تر. لە سەر ئەو بنەمایە، ریزبەندی ناسنامەكان نەك لە لایەن دەسەڵاتەوە بەڵكوو لە لایەن گەلانەوە و بە بەشداری دڵخوازانەی گەلان پێك دێت. كۆماری ئیسلامی ئێران هەر وەك لە وتارەكانی حەسەنی روحانی دا ئاماژەی پێ دراوە هەمیشە هەوڵی داوە كە گەلانی ئێرانی بە پێ عەقڵیەتی ئایدیۆڵۆژیكی، ئامانجی سیاسی رژێم، ناسنامەیەكی گشتی پەسەند بكەن و ئەگەر پەسەندی نەكەن سەرجەم مكانیزمەكانی ئاسمیلاسیۆن، زەخت و گوشار، شەڕی تایبەت، سیاسەتی برسی هێشتن و بێكاری، زیندان و ئەشكەنجە و هتد، لە لایەن رژێمەوە بۆ نكۆڵی قڕكردنی ناسنامەی گەوهەری نەتەوەكان بە كار دێت .
3 ـ یەكێكی تر لە كێشە ئەساسیەكان كە حەسەنی روحانی لە وتارەكانی دا باسی كردووە، كێشەی پەروەردە بە زمانی دایكییە. بێگومان لەم خاڵەش دا دیسان گەلی كورد و گەلانی ئێران روبەڕووی پێناسەی رژێم لە كێشەكە هاتوونەوە. سیستەمی پەروەردەیی رژێمی ئێران بە دوو شێوازی زیهنیەتی و زمانی لە سەر گەلی كورد و نەتەوەكانی تر ئاسمیلاسیۆنێكی جدی پێش دەخات. لە بواری عەقڵیەتیەوە رژێم هەوڵ دەدات كۆمەڵگا و بە تایبەت منداڵان و جەوانانی كۆمەڵگا بە پێ ئەهدافی ئایدیۆلۆژیكی خۆیان بۆ خزمەت بە رژێم ئامادە بكات و یانیش وزەی دژبەرایەتی لە بەرامبەر رژێمیان تێدا بشكێنێت. كە واتە سیستەمی پەروەردەیی ئێران بە تەواوی لە خزمەت بێ ئیرادە كردنی كۆمەڵگا و تەسلیم وەرگرتنی كار دەكات. ئەم شێوازی ئاسمیلاسیۆنەو مەترسیدارترین رێبازە كە لە بەرامبەر كۆمەڵگایەك بە كار دێت. هەتا ئەم مەترسیە لە سەر كۆمەڵگایەك زاڵ بێت، زمانی بەكارهاتوو لە شوێنە پەروەردەییەكان، فارسی بێت یان كوردی یان هەر زمانێكی تر، ناتوانێ كۆمەڵگا لەقەیرانی ئاسمیلاسیۆن رزگار بكات. حەسەنی روحانی باس لە بڕیارێك دەكات كە گوایە هەندێك ناوەند بۆ فێر كردنی زمانی كوردی و زمانەكانی تر پێویستە دابمەزرێت و مادەكانی ١٥ و ١٩ی یاسای بنەڕەتی كە هەتا ئێستا پێك نەهاتووە پراكتیزە بكرێ. پێویستە ئاماژە بەم مژارانە بكرێ كە لە زۆربەی شارەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان بە ساڵانە كە گەلی كورد، بە دەسپێشخەری و ئیمكانی خۆی گەلێك ناوەندی بۆ فێر بوونی زمانی كوردی ساز كردووە. جێی شانازییە كە گەلی كورد بۆ ئەو مەبەستە چاوەڕوانی بڕیاری حكوومەتی نەبووەو نابێت. خاڵی گرینگ ئەوەیە كە مادەكانی ١٥ و ١٩ی یاسای بنەڕەتی بە هیچ شێوازێك وڵام دەرەوەی رزگاری لە قەیران و ئاسمیلاسیۆنی زمانی و كولتووری نییە. سەرنج ڕاكێشە كە هەریەك لە سەرۆك كۆمارەكانی ئێران لە هەر قۆناخێك دا باس لەوە دەكەن كە هەندێك مادە لە یاسای بنەڕەتی هەتا ئێستا پێك نەهاتوە و هەر جار پێكهێنانی یەك لەو مادانە وەكوو مزگێنی بە خەڵكی ئێران دەدرێت. بەڵام بە دەگمەن سەرۆك كۆمارێك هەڵدەكەوێ كە یاسای لەسێدارەدان و لە ناوبردنی بەرهەڵستكاران بە ناوی موحارب پێك نەیەنێت و یاسای بەرگری كردن لە ئەشكەنجە پێشێل نەكات.
4 ـ دیسانەوە بە پێی پێناسەكانی كاربەدەستانی رژێمی ئێران كێشەی گەلی كورد و نەتەوەكانی تر لە ئێران، كێشەی ئابووریە. كە گوایە هەتا ئێستا لەبەر نەبوونی ئەمنیەت پێك نەهاتووە. حەسەنی روحانی لە وتارەكانی دا باس لەوە دەكات كە گوایە رژێمی ئێران كشتوكاڵ و ئاژەڵداری شایانی گەلی كورد نابینێت و پیشەسازی پترۆشیمی بە خەڵات بۆ گەلی كورد هێناوە. ئیتر پێویستە خەڵكی كورد كشتوكاڵ نەكات بەڵام بە هۆی ئەوەی كە تێگەیشتن لە ئەم خەڵاتە زۆر زەحمەتە، پێویستە كەسانی پسپۆر لە ناو نەتەوەی سەردەست بێن و ئەم كارە بكەن و گۆیا خەڵكی كورد دەبێ شانازی بكات كە ئەم پسپۆرانە سەردانی شارەكانیان دەكەن. روون و ئاشكرایە كە كێشەی ئابووری لە كوردستان لە دەرئەنجامی سیاسەتی نكۆڵی و قڕ كردنی رژێم لە دژی گەلی كورد پێك هاتووە. رژێمی ئێران هەمیشە هەوڵی داوە ئەم یاسا پۆڵایینە رووبەرووی گەلی كورد بكاتەوە كە؛ ((یان تەسلیم دەبی، یانیش برسی دەمێنیەوە)). وتەكانی روحانی سەبارەت بە كشتوكاڵ و ئاژەڵداری و دواكەوتوو دیتنی ئەم نەریتە، دانپێدانانێكی ناڕاشكاوانەی ترە سەبارەت بە بەرێوە چوونی سیاسەتی چۆڵ كردنی گوندەكان. ئەمە لەكاتێكدایە كە ئەگەر گەلی كورد سەرەڕای هەموو پلانەكانی رژێم لە پێناو قڕكردنی كولتووری ئەم گەلە توانیویە كلتووری خۆی بپارێزێ و تەسلیمی سیاسەتەكانی رژێم نەبێت، سەرچاوە لەو وڵاتپارێزیە دەگرێ كە لە كولتووری گوندو خۆشەویستی خاك و كشتوكاڵ و ژیانی سروشتی خوڵقاندوویە. ئەم كولتوورە هیچ كات لە لایەن گەلی كوردەوە بە كوولتوورێكی دواكەوتوو ناوزەد نەكراوە و ناوزەد ناكرێت . لە كەناری ئەم كولتوورە بەهێزە گەنجان و لاوانی كورد هەمیشە هەوڵیان داوە كە بواری زانستی و پیشەیی خۆیان بخولقێنن. سەرەڕای سەرجەم درۆ و دەلەسەكانی كاربەدەستەكانی رژێم سەبارەت بە نەبوونی كەسی پسپۆڕ لە كوردستان دا دەتوانین بڵێین كە بە خۆشحاڵیەوە لە هەر شارێكی رۆژهەڵاتی كوردستان دا بە سەدان و هەزاران كەسی پسپۆر لە بوارە جیاوازەكان زانستی و پیشەسازی دا هەبوونی هەیە كە بە هۆی سیاسەتی برسی هێشتنەوەی گەلی كورد، بێكارن. لێرەدا بە باشی ئەم خاڵە روون دەبێتەوە كە ئامانجی ئەساسی كۆماری ئیسلامی ئێران لە بە جێ كردنی كەسانی پسپۆری دەوڵەتی لە شارە كوردەكان دا گۆڕینی دێمۆگرافیای هەرێمە كوردنشینەكانە.
ئەم خاڵانە و بە دەیان خاڵی تر كە دەتوانین بەر فراوان ئاماژەی پێ بكەین، بە روونی نیشان دەدات كە ئامانجی سەردانەكەی حەسەنی روحانی، نەك چارەسەری كێشەی كورد و خستنە بەر باسی راستەقینەی كێشەكەیە، بەڵكوو سەرپۆش كردنی كێشەی كورد و تەنانەت قووڵتر كردنەوەی قەیرانەكانە. وا دیارە تێكۆشانی ئازادیخوازانەی گەلی كورد لە هەموو بەشەكانی كوردستان بۆتە مایەی ترس و دڵەڕاوكێ كۆماری ئیسلامی ئێران و كاربەدەستانی رژێك، گۆیا دەیانهەوێ بەم وتارانەو پێشكەش كردنی ئەم چەشنە پلانانە ئاستەنگی بكەن لە بەردەم مەزن بوونی تێكۆشانی ئازادیخوازانەی گەلی كورد و نەتەوەكانی تر لە ئێران دا. بێگومان گەلی كورد و تەڤگەری ئازادیخوازی گەلەكەمان هەتا دوایی لە پێناو وەدیهێنانی ویست و داخوازیە پیرۆزەكانی خۆی پێداگری دەكات و هەتا چارەسەری راستەقینەی كێشەكە بە پێناسەی گەل نەك بە پێناسەی رژێم وەدی نەیەت، تێكۆشانی خۆی پەرە پێ دەدات .
سڵاو و رێزی شۆڕشگێڕی
٢٠١٦/٦/٧
هاوسەرۆكایەتی دەستەی بەڕێوبەرایەتی “كۆدار”